همایش یک روزه طبیعت از منظر قرآن، پنج شنبه سوم آذر، به همت فرهنگستان هنر و مؤسسه پژوهشی آستان قدس رضوی در مشهد برگزار شد.

سپس دکتر حسن بلخاری، دبیر همایش، گزارش مختصری را در مورد همایش بین المللی طبیعت در هنر شرق قرائت کرد. وی گفت: "در اردیبهشت ماه نیز اینجا بودیم و هم اندیشی استقبال از همایش سلطان محمد را برگزار کردیم. انتخاب مشهد را به عنوان محل برگزاری یکی از این هم اندیشیها انتخابی برای تیمن و تبرک می دانیم. این یکی از برنامه های اصلی فرهنگستان است که حتماً یکی از هم اندیشیهای در استقبال، در مشهد برگزار شود.

هدف نهایی این همایش آن است که طبیعت را از آن رو که در اندیشه و تفکر شرقیان، مظهر و تجلی جمال و جلال الهی است، هرچه بیشتر بشناسانیم. طبیعت در منظر شرقیان جایگاه بسیار مهمی دارد و از آن رو که هنر تجلی ایده و اعتقاد تمدنهاست، وجه زیباشناسانه این ایده را به تماشا می گذارد. از آنجا که نسبت طبیعت با هنر در فرهنگ راز ورزانه شرقی برای ما بسیار مهم بود، سعی داریم در این همایش ابعاد مختلفش را تشریح کنیم."

وی در ادامه سخنانش به تعاریف طبیعت اشاره کرد و گفت: "طبیعت یکی از واژه هایی است که در زبان فارسی و عربی معانی متعددی دارد. کلیت این تعاریف مختلف در فارسی به شرح زیر است:

1) بخشی از جهان که انسان در ساختن آن دخالت نداشته باشد، مانند کوه، دشت، دریا، گیاهان و جانوران؛

2) نیرویی در بطن ماده که بالندگی را میسر می سازد که ابن سینا به این وجه از طبیعت توجه جدی دارد؛

3) جهان هستی؛

4) نیروی اثر گذار در سرنوشت انسانها ؛

5) ماهیت ذاتی هرچه که موجب امتیاز او از دیگر انواع است، یعنی فطرت؛

6) عناصر اربعه؛

7) غریزه.

اما این واژه در حکمت اسلامی سه معنا دارد. معنایی که معمولاً در دایره المعارفهای فارسی می آید معنای اولی است. در حکمت اسلامی به ویژه در حکمت بسیار بلند ابن عربی و همچنین شیخ اشراق، طبیعت به معنای عالم ماده در مقابل عالم روحانی، عالم مثال و عوالم مافوق مثال است. دوم به معنای نیرو و قوتی است که به مخلوقات بنا به تدبیر الهی و بدون افراط و تفریط نظم می بخشد. سومین معنا، جوهر ساده و بسیط ذاتی انسان است. اما در قرآن طبیعت یعنی شکل دادن، یعنی تولید نقش، و این هنر است."

وی در ادامه گفت: "فقط یک جا می توان طبیعت را به هنر نزدیک کرد و از طبیعت تصوری هنری ارائه کرد و آن ”فتوحات مکیه“ است و آن بحث بسیار عظیم ابن عربی در قلمرو خیال. هنگامی که در ”فتوحات مکیه“ و نیز ”فصوص“ در فص الحاقی و فص یوسفی بحث ابن عربی را درمورد خیال و عوامل خیال می بینید، که یکی از این عوالم از حضرات خمس، حضرت خیال است، شما خیال را به عنوان جنس آثار هنری و جنس قریب هنر می بینید. حذف خیال از شعر و ادب مساوی با مرگ شعر و ادب و هنر است. از دیدگاه ابن عربی، العالم کله خیال، منتها خیال نه به معنای وهم و پوچی، بلکه به معنایی که مثلاً در اوپانیشادها هست؛ به این معنا که در حکمت اگر شما بگویید خداوند هست، نمی توان این هستی را با همین معنا برای دیگر موجودات به کار برد. هستی فقط و فقط خدا را سزاست، پس اگر خداوند در حقیقت وجود مطلق شد، مقابل او هر چه هست عدم است. پس اگر خدا را ”هست“ بدانیم، همین امر را به همین معنی نمی توانیم درباره عالم قائل شویم. پس عالم عدم است، ولی می دانیم که هست، وگرنه نمی توانستیم درمورد آن سخنی بگوییم. پس عالم نه موجود است نه معدوم و هم موجود است و هم معدوم، چون تجلی خداست. عالم در اندیشه های ابن عربی آیینه است؛ آیینه ای که خیال خدا در آن نقش بسته و عالم شکل گرفته است."

بعد از دکتر بلخاری، آیت الله واعظ زاده تحت عنوان "طبیعت در قرآن" سخنانی ایراد کرد. وی راجع به عالم و طبیعت و انسان صحبت کرد و منظور از طبیعت را کل مخلوقات مادی و طبیعی دانست: زمین، آسمان، ماه، خورشید، ستارگان، ابرها، بادها، کوهها، دریاها، نباتات، حیوانات و انسان. سپس فهرستی آماری از واژه های مربوط به طبیعت در قرآن ذکر کرد.

وی در ادامه گفت: "قرآن کتاب زندگی است؛ کتاب خدا، انسان و طبیعت است. اما طبیعت در پرتو ذات انسان، و وقتی این زیبایی را از خدا جدا کنیم، دیگر معنا ندارد. همه شعرا زیبایی خدا را توصیف می کنند و این زیبایی انتها ندارد."

"ارتباط طبیعت، کتابت و کتاب آرایی در قرآن کریم" موضوع سخنرانی دکتر محمدمهدی هراتی، عضو گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر بود که بعد از آیت الله واعظ زاده به سخنرانی پرداخت.

وی گفت: " در مورد بهره گیری هنرمندان از مواهب طبیعی در هنر کتابت و کتاب آرایی، بی گمان کتابت قرآن شرف حضور کاتب است در سایه کلام الهی و چون کاتب هنرمند برای انجام هر فریضه ای باید پاک و طاهر باشد و عاری از هرگونه آلایش، که آب پاک و وضو این شرایط را فراهم می کند، پس عناصر اربعه، یعنی آب و هوا (باد) و خاک و آتش مظاهری هستند که در کتابت و کتاب آرایی نقش اصلی دارند. در حقیقت هر کدام از این عناصر مسئله بود و نبود آدمی است. از خاک گرفته تا سنگ، تا آب و هوا هر کدام در هنر هم نقش دارند و رکن هستند."

وی افزود: "آدم که واژه ای شرقی است، از ریشه ”ادیم“می آید که به معنی سفره و پوست است. اولین بستری هم که جلوه گاه هنر کتابت می شود پوست است، منتها نه هر پوستی؛ آن پوستی که بشود بر آن کتابت کرد که باز باید پاک و پیراسته باشد. پیراستن یکی از مسائلی است که در هنرها و صنایع و فنون قدیمی وجود داشت و ما به کمک این فنون می توانیم (و در گذشته نیز می توانستیم) پوست را که ماندگار نیست، در شرایط مختلف ماندگار کنیم و روی آن بنویسیم. پوست آن لیاقت را پیدا می کند که بر آن آیات الهی نوشته شود و انعکاس نخستین جلوه های آیات الهی بر پوست است.

ما امروزه بسیاری از قرآنهای منسوب به حضرت علی (ع) را بر پوست می بینیم. این پوست همان ادیم و همان بستر زمین است که دارای هزار و یک نقش است."

در ادامه همایش، دکتر بی آزار شیرازی به بررسی "طبیعت از منظر قرآن" پرداخت. وی گفت: " قرآن کریم بیشترین بهره را از کتاب طبیعت و آفرینش برده. در قرآن کریم راجع به آفرینش اجرام کیهانی، آفرینش زمین و آفرینش انسان، حیوانات و نباتات حکمتهایی هست و این طور نتیجه گرفته شده که تمام آفرینشهای الهی به بهترین وجه است و از طبیعت درس خداشناسی، اثبات وجود خداوند، توحید و وحی گرفته می شود. اهمیت طبیعت از منظر قرآن به گونه ای است که تمام پیامبران را به سیر و نظر در دانشگاه طبیعت فراخوانده. قرآن کریم از طبیعت به ما می آموزد."

وی در ادامه به اعجاز علمی قرآن پرداخت و گفت:" در گذشته گاهی بعضیها افراط کردند و خواستند بگویند تمام علوم در قرآن هست. بعضی از چیزها راخواستند توجیه بکنند و یا اینکه انگار بخواهند آیات علمی را به خورد فرضیه های علمی بدهند. اما خوشبختانه امروز با پیشرفتهای علمی ای که در جهان انجام گرفته و این یافته های علمی به سرعت در جهان منتشر شده و در اختیار دانشمندان قرار گرفته، عظمت و اعجاز علمی قرآن در مورد مسائل طبیعت آشکار شده، تا جایی که شخصیتهای بسیار مهم علمی در اروپا تحت تأثیر قرار گرفتند و سپس نمونه هایی را از این اعجاز بیان کردند."

در دومین بخش همایش، دکتر عبد خدایی به بررسی" آفرینش از منظر قرآن" پرداخت.وی به ابعاد مختلف طبیعت در قرآن اشاره کرد و گفت:" در عالم هستی هر ذره ای دلالت بر وجود پروردگار می کند و خداوند متعال از این طریق به خودش، یعنی خالق جهان استدلال می کند." او در ادامه افزود:"قرآن در موارد متعددی، تشبیهاتی به آثار طبیعی دارد. قرآن کریم زیباییهای طبیعت را به صورت شگرفی بیان می کند و به جایی می رسد که آدم را حیرت زده و عاشق و شیفته می سازد."

در بخش پایانی این هم اندیشی، دکتر بهشتی رئیس گروه حکمت و فلسفه فرهنگستان هنر، با ارائه مقاله ای با عنوان "طبیعت از منظر متفکران یونانی" گفت:" چنانچه با اندیشه یونان باستان آشنا باشیم، می دانیم که به چند دوره تقسیم می شود: دوره پیش از سقراط ، دوره سقراطی و نیز دوره هلنیستی که دوره ارسطو و عمدتاً اندیشمندان اپیکوری است.خود اینکه این تقسیم بندی تاریخی چطور صورت می گیرد، از بحثهای خیلی جالب است. چهره ای مثل سقراط نقطه عطفی می شود برای این تقسیم بندی. ارسطو چهره های پیش از سقراط "را فیزیولوگوس" می خواند که ما آن را به "طبیعت شناس" ترجمه کردیم."

وی در ادامه به تشریح این واژه پرداخت، به این صورت که "فیزیک" به معنای طبیعت و"لوگوس" به معنای لفظ و کلام است.

او سپس عنوان کرد: " هنرمند رنسانس می گوید من مقلد خود معنای پدید آورندگی طبیعتم. او خودش را در پدید آوردن مثل طبیعت می داند. هنرمند عهد باستان خودش را عاملی می بیند در مسیر آنکه ایده ها بودن خودشان را بروز بدهند. هنری که به صنعت در عهد باستان می رسد چنین تلقی ای دارد."

بهشتی در خاتمه گفت: "می خواستم فقط دریچه ای باز کرده باشم. انسان، خدا و طبیعت در ارتباط مستقیمی با هم هستند و با هم دچار تحول می شوند."