با 70 نسخه فاخر از خمسه نظامی موجود در گنجینه‌ کتابخانه‌ها و موزه‌‌های جهان که در وبگاه نسخه‌شناسی و نسخه‌پژوهی فرهنگستان هنر شناسایی و منتشر شده‌اند، آشنا شوید.

شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی پس از قرن‌ها همچنان طلایه‌دار تاریخ هنری ایرانیان بوده و شهرت جهانی دارند، به‌طوری که نگینی زرین و گران‌بها برای بسیاری از کتابخانه‌ها، موزه‌ها و گنجینه‌های شخصی دنیا به‌شمار رفته و همچنان مورد توجه پژوهشگران هنری‌اند.

خمسه حکیم نظامي، یعنی منظومه‌های مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، منظومه‌های ادبی بدیعی از انواع مضامین دینی، تعلیمی و تغزلی‌اند که گاه در قالب تصاویری ناب و خیال‌انگیز بازنمایی شده‌اند. نظامی به زیبایی در اشعارش از انـواع هنر، همچون نقاشی و معماری، موسیقی و مجسمه‌سازی و صنایع دستی و... سخن گفته و از هنرمندان و نقاشانی چون مانی، شاپور و شیده، باربد و نکیسا، فرهاد مجسمه‌ساز و سنمار معمار یاد کرده و به این ترتیب زمینه‌ای برای شناخت وضعیت هنر زمانه‌اش را فراهم آورده است. صورت و محتوای منظومه‌های پنجگانه نظامی، بسیاری از هنرمندان ایرانی را بر آن داشته است تا با الهام از این اثر دست به آفرینش زده و آثار مصور بسیاری را در طول تاریخ خلق نمایند که نسخ بسیاری از این آثار در دست ما نبوده و در گنجینه‌های جهان جای گرفته است که از آن جمله به نمونه‌های زیر می‌توان اشاره کرد.

خمسه‌نظامی شاه طهماسبی از جمله بی‌نظیرترین آثاری است که فرهنگستان هنر به بازنشر این شاهکار بی‌بدیل عهد صفوی اهتمام ورزیده و سال گذشته نیز جایزه حکیم نظامی را از آن خود کرده است. این نسخه به کتابت شاه محمود نیشابوری، استاد مسلّم نستعلیق و نگارگری استادانی بی‌بدیل چون سلطان محمد عراقی، میرک اصفهانی، میرزا علی، میرسید علی و دیگران، در گذر قرن‌ها از دستبردها مصون مانده و به‌صورت کتابی واحد در کتابخانه بریتانیا باقی مانده است. این اثر که هر پنج مثنوی نظامی گنجوی را دربردارد، مشتمل بر 404 ورق (808 صفحه) و 17 نگاره، از جمله نگارۀ معروف معراج حضرت رسول(ص) اثر سلطان محمد، است و تاریخ انجامۀ آن سال 946 هجری قمری را نشان می‌دهد. یکی از ویژگی‌های مهم این نسخه تشعیر و حل‌کاری، یعنی تزیین حواشی صفحات متن با نقوش گیاهی و حیوانی مُطلّاست که سابقه‌ای طولانی در هنر ایرانی دارد و در این نسخه به اوج می‌رسد. هر صفحه از 808 صفحۀ این نسخه تشعیری یگانه دارد که اغلب مناظر طبیعی را به تصویر می‌کشد و چنان متنوع است که بیننده در هر صفحه با منظره‌ای تازه مواجه می‌شود که روح و جان را طراوت می‌بخشد.

خمسه دیگری در کتابخانه ملی فرانسه موجود است که تاریخ کتابت آن۱۴ ذی الحجه ۷۶۷ق ذکر شده و محمد عبداللطیف محمد العقاقیری الشیرازی در 336 برگ آن را کتابت کرده است و دارای 25 نگاره است. سرلوحه چهارلوح مذهب با قلم زر، نارنجی، آبی، لاجورد و سیاه و پنج سرلوحه کتیبه‌ای مذهب در ابتدای هر کتاب است. شرفه به رنگ لاجورد بوده و کتیبه‌های چهارگوش مذهب در ابتدای هر سرفصل موجود است. جدول دور سطور به رنگ زر و سیاه است و متن با مرکب مشکی و سرفصل‌ها با رنگ زر و آبی و عناوین با رنگ زر و سفیدآب کتابت شده است.

کتابخانه دانشگاه منچستر نیز دارای نسخه دیگری از این اثر فاخر است. این نسخه را ال‍ی‍اس‌ب‍ن‌ ی‍وس‍ف‌‏‫ به سال شعبان ۸۴۸ق تا صفر ۸۴۹ق. کتابت کرده و دارای 19 نگاره است. نسخه با دو نگاره (یک مجلس شکار و یک مجلس بزم) آغاز شده و دو صفحه ابتدایی دارای سرلوحه، چهارلوح مذهب با نقوش اسلیمی، با متن«بسم‌الله الرحمن الرحیم والحمدالله رب‌العالمین والصلوه والسلام علی محمد و ال محمد و علی اله‌الاجمعین» آغاز شده که کاملا تذهیب شده است. حاشیه دارای شرفه به رنگ لاجورد و پنج کتیبه مذهب است. عناوین هر بخش در کتیبه‌های چهارگوش زربن مذهب با نقوش تزئینی گل، به خط کوفی و با لعاب سفید، زر و نارنجی رنگ کتابت شده است. جدول دور سطور آبی، زر و سیاه بوده و صفحات کاملاً تذهیب شده با نقوش تزئینی هندسی با حاشیه زر رنگ به همراه کتیبه‌های چهارگوش و لچکی‌های مذهب به گل‌های تزئینی است.

فرهنگستان هنر افتخار دارد که طی چندین سال پژوهش‌ به کوشش ناهید امیری،رئیس گروه پایش آموزش‌های عالی هنر این فرهنگستان، از مجموعه نسخ خطی که در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان وجود دارد، 70 اثر فاخر از خمسه نظامی را شناسایی و در پایگاه نسخه‌شناسی و نسخه‌پژوهی این فرهنگستان در اختیار پژوهشگران و دوستداران هنر قرار دهد.

این نسخ را اینجـا مشاهده کنید.