به گزارش روابط عمومی فرهنگستان هنر، این نشست پژوهشی که با استقبال بی‌نظیر از سوی مخاطبان همراه بود، با حضور سرپرست و مسئولان فرهنگستان هنر، استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان به شاهنامه برگزار شد.

در آغاز این نشست آیدین آغداشلو، نقاش، گرافیست و نویسنده درباره «تصویرگری در شاهنامه‌های خطی» به سخنرانی پرداخت. وی با ابراز خرسندی از اینکه فرهنگستان هنر با فعالیت‌هایی این چنین به وظیفه خود عمل می‌کند، اظهار داشت: انتشار شاهنامه ابراهیم سلطان از کارهای بسیار مهمی است که فرهنگستان به انجام رسانده و با این کار می‌توان امید داشت که فرهنگستان به وظیفه اصلی خود بازگشته و عمل می‌کند.

این هنرمند در خصوص شاهنامه‌هایی که دارای ارزش و اعتبار جهانی‌اند، یادآور شد: شاهنامه‌های ابراهیم سلطان، بایسنقری و محمد جوکی، که از عصر تیموری به جا مانده، از جمله آثار درخشان فرهنگ ما هستند که متاسفانه بیگانگان درباره آن بیشتر کار کرده‌اند. در واقع هرکدام از این شاهنامه‌ها از جایی خریداری شده است. البته فقط شاهنامه بایسنقری است که متعلق به ماست و شاهنامه شاه طهماسبی که طی مراحلی آن را خریداری کردیم. خوشبختانه فرهنگستان هنر این کتاب را نیز منتشر کرده است. پس در حقیقت کاری که دیگران در حق ما کرده‌اند را ما باید برعهده بگیریم؛ حتی اگر هنوز اول راه باشیم. چاپ کتاب‌هایی این ‌چنین مفصل و مزین، کار بسیار سختی است که نیاز به امکانات ویژه دارد؛ اما ما نباید نا امید شویم و دست از تلاش برداریم. به هر حال هر اقدامی که از فراموش شدن نقاط اوج فرهنگ ایران جلوگیری کند، باید مورد توجه قرار گیرد.

آغداشلو در ادامه سخنانش به تاریخ شاهنامه‌نگاری پرداخت و خاطر نشان کرد: نسخه‌های مصور، متعلق به بعد از اسلام است. البته شایع است که نسخه‌های مصوری قبل از اسلام وجود داشته؛ اما آنچه که به عنوان نمونه‌های واقعی در دست ماست، نسخه‌های مصوری است که به زمان بعد از اسلام تعلق دارد.

وی دربارۀ تاریخچه تصویرسازی در نسخ گفت: برخی از نسخ، علمی بودند و می‌بایست مصور می‌شدند. در نسخی که دربارة گیاهان، جانوران و انسان بود، داشتن تصویر، الزامی بود. در این نسخ متن را می‌نوشتند و نقاش صفحات را مصور می‌کرد. به تدریج تصویرسازی در سایر نسخ رایج شد و برخی از نسخه‌ها آرام آرام نفیس و مجلل شد. به عنوان مثال در شاهنامه شاه طهماسبی می‌توان رد کار ده هنرمند را دید؛ حتی برخی از هنرمندان در این اثر امضا هم دارند. این اثر، کار گروهی بوده است.

نویسنده کتاب از پیدا و پنهان به چگونگی سفارش آثار و نسخ خطی پرداخت و توضیح داد: این مسئله مورد بحث است که که این سفارش چه استفاده‌ای داشت؟ دستگاه‌های توزیع ثروت و تمرکز قدرت، جزو وظایفی که برای شأن خود در نظر می‌گرفتند، تشکیل کتابخانه امرا و وزرا بود که در حکم یک آکادمی محسوب می‌شد. حتی در دربار سلطان محمود غزنوی، که جنگجوی طراز اول بود و فردی فرهیخته نبود و اوقات خود را به خوشگذرانی طی می‌کرد، ‌جمعی از شاعران گرد آمده بودند. بسیاری از آثار هنری با چنین انگیزه‌هایی تولید می‌شدند. بسا آدم‌های سفارش دهنده که درک واقعی از این آثار نداشتند. در حقیقت مراکزی بودند که سنت فرهنگ مداری را در خود شکل می‌دادند. هنرمندان آثارشان را به این مراکز عرضه می‌کردند. این آثار دسته‌بندی می‌شدند و در کتابخانه‌ها می‌ماندند و مصرف عمومی نداشتند.

آیدین آغداشلو در پایان سخنان خود به تصویرگری در شاهنامه پرداخت و گفت: بیشترین تصویرگری که در طول تاریخ صورت گرفته، تصویرگری شاهنامه است که می‌تواند علت‌های مختلفی داشته باشد. شاهنامه پر از قصه‌های هیجان انگیز است، سرشار از اسطوره‌ها و اساطیر، پر از تخیل و موجودات عجیب و غریب و.... این مسئله زمینه مناسبی را برای به تصویر کشیدن متن شاهنامه ایجاد کرده. قدیمی‌ترین نمونه‌های شاهنامه‌نگاری متعلق به قرن هشتم است که به سفارش ایلخانان مغول تصویر شده است.

در ادامه این نشست مهدی حسینی، عضو پیوسته و عضو گروه تجسمی فرهنگستان هنر مقالة خود را با عنوان «سه برادر و سه شاهنامه» ارائه کرد. وی به فرهنگ ایرانیان و تاثیرگذاری این فرهنگ بر فرهنگ قوم مهاجم اشاره کرد و اظهار داشت: تاریخ نشان می‌دهد که ما ایرانیان انسان‌های استثنایی و عجیبی هستیم. چرا که در طول تاریخ به کمک فرهنگ غنی‌ای که داشتیم، بر اقوام مهاجم به خاک سرزمینمان تاثیرگذاشتیم. تیمور از اقوام کوچ رو و بیابانگرد بود. این اقوام در سوارکاری و جنگجویی بسیار ماهر بودند؛ اما از دانش و فرهنگ بی‌بهره بودند. تحت تاثیر فرهنگ ایرانی فرزندان و نسل‌های بعدی آنها به شخصیت‌های مهمی تبدیل می‌شدند؛ به طوری‌ که می‌توانیم رد پای تاریخی آنها را در آثار هنری جستجو کنیم.

وی به بایسنقر میرزا اشاره کرد و گفت: به طور مثال بایسنقر میرزا که یکی از شاهزادگان تیموری است، از هنرمندان طراز اول در زمینه خطاطی و خوشنویسی محسوب می‌شود. قرآنی که با خط ثلث از او باقیمانده یکی از ارزشمندترین آثار هنری به شمار می‌آید. همچنین شاهنامه بایسنقری، خمسه بایسنقری و کلیله و دمنه بایسنقری، از مجموعه آثار و نسخ بسیار مهمی است که در کارگاهی که او برپا کرده نگاشته شده است.

این استاد دانشگاه به علت توجه به شاهنامه‌نگاری در دوره ایلخانیان پرداخت و ادامه داد: یکی از دلایل شاهنامه‌نگاری در این دوره، تحکیم قدرت و مشروعیت سلطنت است. آنها از قبایل بیگانه بودند و به نحوی می‌خواستند خودشان را به مردم ایران تحمیل کنند.

مهدی حسینی به تشریح دیگر نمونه‌های شاهنامه‌ پرداخت و گفت: بایسنقر میرزا، محمد جوکی و ابراهیم سلطان پسران شاهرخ بودند که هر کدام شاهنامه‌‌ای از خود به یادگار گذاشتند. اما هرکدام با نگاهی متفاوت. به عنوان مثال بیشتر ترکیب‌بندی‌های محمد جوکی، دوری و به قول سینماگران لانگ‌شات دارد. اما در شاهنامه ابراهیم سلطان، تصاویر به طور اغراق‌آمیزی به صحنه و ماجرا نزدیک‌‌اند و هر مجلسی که باشد، فرق نمی‌کند، بسیار نزدیک تصویر شده است. شاهنامه بایسنقری حالتی نیم‌شات است و حالت میانۀ این دو شاهنامه را دارد.

وی در پایان سخنان خود به دیگر نمونه‌های شاهنامه و تصویرگری آنها پرداخت.

در ادامه این نشست، بهمن نامور مطلق به ارائه مقاله خود با عنوان «مدیریت هنری ابراهیم سلطان و شاهنامه‌نگاری» پرداخت. وی در ابتدا به بزرگداشت فردوسی اشاره کرد و اظهار داشت: فردوسی یکی از بزرگ‌ترین اسطوره‌پردازان دنیاست که خود اسطوره شد. اگر شاهنامه نبود شاید بزرگ‌ترین اسطوره‌های تاریخمان فراموش می‌شدند. او هویت ما را به ما برگرداند و جایگاه بی‌نظیری را در فرهنگ ما به خود اختصاص داد. شاهنامه به ما مشروعیت داد. با فرهنگ ایرانی شروع کرد و به ترمیم آن پرداخت. علت‌ توجه به شاهنامه، مدنیت آن است.

وی در همین زمینه ادامه داد: اقوام مهاجر و چادر نشین به واسطه شاهنامه دارای مدنیت شدند. شاهنامه آنها را تربیت کرد و این شاهکار هنرمندان و اندیشمندان ایرانی بود که با دو نسل فاصله، افرادی مانند ابراهیم سلطان، بایسنقر میرزا و دیگران به وجود آمدند.

سرپرست دانشگاه ایرانی اسلامی استاد فرشچیان به نقد شرایط هنر معاصر پرداخت و خاطر نشان کرد: حال هنر و هنرمند در شرایط فعلی خوب نیست و یکی از علل مهم آن عدم کارایی مدیریت هنری است. شاید باید به الگوهای پیشین بومی خود رجوع کنیم یا از الگوهای موفق جهان استفاده کنیم.

ما می‌دانیم در دربار عثمانی از این الگوها و از هنرمندان ما و از عناصر هنری استفاده کردند و صاحب مکاتب بزرگی شدند. این الگوها آموختنی است. به عنوان مثال به فرهنگستان اشاره می‌کنم که قرار بود از این کهن الگوها استفاده شود و شاهنامه‌نگاری و خمسه‌نگاری با تولیت فرهنگستان صورت گیرد. ما نیازمندیم که الگوهای بومی خود را احیا کنیم. ما باید به دنبال مدیریت خلاق باشیم و آثار فاخری را از دوره معاصر به یادگار بگذاریم و حال و روز دورة خود را به تصویر بکشیم. هر جایی که انسجام و همبستگی بوده، در آثاری چون شاهنامه، خمسه و دیگر آثار هنری خودنمایی کرده است. امروزه ما بیش از هر زمان دیگر نیاز به مصور کردن شاهنامه داریم. ما باید شرایط خلق آثار فاخر را ایجاد کنیم.

نامور مطلق سپس به کارگاه‌های هنری و شرایط خلق آثار هنری در دورۀ تیموری پرداخت و سخنان خود را به پایان برد.

در ادامه این نشست از کتاب شاهنامه ابراهیم سلطان  نوشته فیروزه عبدالله یوا و چارلز ملویل با ترجمه اکرم احمدی توانا رونمایی شد و مترجم این کتاب به توضیحاتی درباره  آن پرداخت.

در پایان نشست که با پرسش و پاسخ حاضران همراه بود، مجری این برنامه، حاضران را برای گشایش نمایشگاه شاهنامه‌نگاری در موسسه فرهنگی و هنری صبا دعوت کرد.

در این نمایشگاه 33 اثر نگارگری از هنرمندانی چون محمد باقر آقا میری، مجید مهرگان، اردشیر تاکستانی، عباس جمالپور، محمد‌علی رجبی و فریدون فخری‌جوقان در کنار 18 اثر نقاشی قهوه‌خانه‌ای از منصور وفایی و 20 اثر خوشنویسی با موضوع شاهنامه در نگارخانه آیینه موسسه صبا در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفت.

33 اثر نگارگری و 18 اثر نقاشی قهوه‌خانه‌ای که در این نمایشگاه به نمایش گذاشته شد، متعلق به گنجینه فرهنگستان هنر است که آثار نگارگری در پروژه‌ای با عنوان شاهنامه‌نگاری طی سال‌های 1385 و 1386 به سفارش فرهنگستان هنر توسط هنرمندان نامدار خلق شده و با عنوان «شاهنامة فرهنگستان هنر» در گنجینه این فرهنگستان حفظ و نگهداری می‌شود. همچنین آثار فاخری که از منصور وفایی، نقاش نامدار قهوه‎‌خانه‌ای، به نمایش گذاشته شده، نیز از آثاری است که توسط فرهنگستان هنر خریداری و در این گنجینه محفوظ است.

آثار خوشنویسی غلامحسین امیرخانی، رسول مرادی، یدالله کابلی خوانساری، علیرضا کدخدایی، الهه خاتمی، محمدعلی سبزه کار، علی تن و ... نیز از دیگر آثار به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه است.

نمایشگاه شاهنامه‌نگاری تا 7 خرداد، همه روزه به جز روزهای تعطیل، از ساعت 10 تا 19 در نگارخانه آیینه واقع در موسسه فرهنگی هنری صبا، به نشانی خیابان ولی‌عصر(عج)، خیابان طالقانی، خیابان شهید برادران مظفر، شماره 125، میزبان بازدیدکنندگان است.