عبد الله انوار، پژوهشگر، «ارثماطیقی» را یکی از بخشهای دائره المعارف فلسفی قطب الدین به نام «دره التاج» دانست و در توضیح علم ارثماطیقی از نظر قطب الدین گفت: « ارثماطیقی یا علم حساب، یکی از مباحثی است که قطب الدین در دره التاج بررسی کرده است. او در دره التاج در تقسیم ارثماطیقی، آن را به فلسفه عملی و نظری تقسیم و در بخش دوم، فلسفه نظری را به سه قسم طبیعی، ریاضی و ماوراء الطبیعه منقسم کرده است. سپس در تقسیم بندی سوم، فلسفه اوسط یعنی ریاضی را به مجسطی، حساب، هندسه و موسیقی بخش کرده و در علم حساب به تبیین خواص و ویژگیهای عدد پرداخته است. امروز این بحث یکی از مباحث ظریف و دقیق ریاضیات عالی است که از آن با عنوان حساب عالی یاد می شود و باریک ترین خواص عدد را به زیر تیغ دقیق ترین بررسیها می برد.»

او ادامه داد: «بحث درباره توالی که قطب الدین از آن به نام تتالی نام می برد و به تعبیر ددتین، هندسه دان نامی آلمانی، مسئله ای است که در هندسه عالی نقش بسیار زیادی دارد، از مباحث ارثماطیقی است. لذا بحث در ارثماطیقی قطب الدین ایجاب می کند که ما ابتدا عدد را بشناسیم و سپس در مورد عوارض ذاتی آن بحث کنیم، زیرا شناخت عوارض وابسته به جناس ذوالعارض است.»

انوار در ادامه و با بیان مسائل ریاضی به اثبات مسائلی پرداخت که قطب الدین در این رساله به آنها اشاره کرده است.

حسین معصومی همدانی: قطب الدین از ابن هیثم تأثیر گرفته است

استاد دانشگاه شریف معتقد است قطب الدین شیرازی در نور شناسی از نظرات ابن هیثم بهره برده است. حسین معصومی همدانی توجه دوباره به برخی از آثار متقدمین اسلامی و یونانی بعد از سقوط بغداد را از کارهای خواجه نصیر الدین طوسی و شاگردان او دانست که یکی از مظاهر این توجه، عنایت به برخی از آثار ابن هیثم است: «ابن هیثم کتابی به نام تذکره در علم هیئت دارد. قطب الدین و دیگر دانشمندانی بوده اند که بر این کتاب شرحهایی نوشته اند. آنچه ما درباره ارتباط قطب الدین و ابن هیثم می دانیم از مقدمه ای است که کمال الدین فارسی، شاگرد قطب الدین در شرح المناظر ابن هیثم تألیف کرده. این کتاب شیفتگی کمال الدین را به استادش نشان می دهد. عباراتی که کمال الدین در مورد قطب الدین بیان می کند، پیرامون کسی است که در صدر احکام شرعی دخالت داشته و به احتمال بسیار این عبارات بعد از زمانی نقل شده که قطب الدین قاضی بوده است، زیرا اگر تصور کنیم این جملات در مورد اوایل فعالیتهای قطب الدین است باید نتیجه بگیریم که نویسنده یک جوان 15 ساله بوده در حالی که این تصور، معقول به نظر نمی رسد.»

او سپس به چگونگی شرح «المناظر» توسط کمال الدین فارسی اشاره کرد: «در مقدمه این کتاب، کمال الدین فارسی نقل می کند که مدتها در مورد مسائل نور شناسی و اینکه چگونه چشم مبصرات را درک می کند، تحقیق کرده است. ولی نظرات کتاب مناظر اثر اقلیدس را در این زمینه کافی نمی داند، به همین دلیل نزد قطب الدین می رود و از او کمک می خواهد. قطب الدین هم در پاسخ، دو کتاب از ابن هیثم نام می برد که در جوانی آنها را مطالعه کرده است. و همچنین به کمال الدین قول می دهد کتاب را حتی اگر در آسمان باشد، برای او پیدا کند. در نهایت قطب الدین کتاب را از راه دوری که منشأ آن مشخص نیست، به دست می آورد و کمال الدین بعد از خواندن به استاد پیشنهاد می دهد تا شرحی بر آن بنویسد. اما قطب الدین به دلیل مشغله کاری و نوشتن شرح بر آثار دیگر، نوشتن شرح کتاب را به خود کمال الدین محول می کند.»

او ادامه داد: «بر این اساس که قطب الدین خواندن کتاب ابن هیثم را به شاگردش توصیه می کند، می توان نتیجه گرفت او با آثار ابن هیثم آشنایی داشته است. هنگامی که آثار قطب الدین در علم نجوم را بررسی کنیم، به نشانه هایی از نظریات ابن هیثم در این آثار پی می بریم که برخی از آنها بدون ذکر نام ابن هیثم نقل شده است.» معصومی همچنین برای اثبات این مدعا، مثالی در مورد نور ماه بیان کرد: «یکی از مسائلی که در کتاب خواجه نصیرالدین ذکر شده، شکل ماه است. خواجه نصیرالدین طوسی در مورد خسوف به این تعریف اکتفا می کند که جرم ماه جرمی است تاریک، چگال و صیقلی که نور را منعکس می کند. با توجه به اینکه قطب الدین شاگرد خواجه است، اما اولین تأثیر ابن هیثم در آثار او را می توان در این عبارت مشاهده کرد که در تعریف ماه می گوید ماه جسمی است صیقلی که نور را منعکس می کند. او البته این انعکاس را ناشی از دو دلیل بیان می کند: انعکاس بدون گرفتن جوهر نور، یا اینکه خود ماه نور را دریافت می کند، و دلیل دوم را صحیح تر می داند؛ زیرا اگر ماه مانند آیینه عمل می کرد، تمام اجزای آن نورانی نمی شد، در حالی که ماه در هنگام غروب و طلوع کاملاً نورانی است.» این پژوهشگر اظهار داشت: «این نظریه را ابن هیثم نیز بیان می کند. اما در مورد چگونگی انتقال نظر ابن هیثم به قطب الدین باید به نظریات بیرجندی در 2 تا 3 قرن بعد بنگریم. بیرجندی در تعریف این مسئله به سخنان فخرالدین رازی اشاره می کند. پس در صورت رجوع به آثار فخرالدین رازی متوجه می شویم یکی از اولین افرادی که به آثار ابن هیثم روی آورده، فخر الدین رازی است. ابن هیثم در تعریف ماه، آن را مانند اجسامی می نامد که از خود نور دارند و در این بحث، دلایلی را بیان می کند. نوع اطلاعات ما از فخرالدین رازی نشان می دهد دانش او در حدی نبوده است که این مسئله را کشف کند و به طور غیر مستقیم از آرای ابن هیثم استفاده کرده است.»

روبرت موریسن: قطب الدین درک عمیقی از نجوم داشت

«قطب الدین درک عمیقی از نجوم و ساختن یک مدل فیزیکی مبتکرانه برای این علم داشت.»

روبرت موریسن، استاد دانشگاه انگلستان با بیان این مطلب در مورد نظریه پردازی و مدلهای نجومی قطب الدین شیرازی گفت: «فعالیتهای قطب الدین بعدها مبنایی شد برای دانشمندان دیگر. او و منجمان دیگر در این زمینه کارهای برجسته ای انجام دادند که متون آنها نیاز به بررسی دارد. من دو کتاب قطب الدین را مطالعه کردم. متون این دو کتاب فصلهایی را در بر دارد شامل معرفی فرضها و پیش فرضها. پیش فرضهای او مبنای مدلهایش برای حرکت سیاره ها است. در واقع، این مدلها برای اینکه حرکت سیاره ها را مشاهده کنند معرفی شدند.»

موریسن ادامه داد: «او تفکر نظام مندی در نجوم داشت. قطب الدین اصولی را انتخاب کرد تا بعداً بر اساس این اصول، مشاهدات خود را پیش برد. اصول از شماره 4 تا 9 کلی هستند. مدلهایی که او ارائه داده، تناقضهای موجود در سیستم یونانی را ندارد. او ابتدا 6 مدل ارائه داده، سپس به تشریح آنها پرداخته است. با این حال قضاوت را بر عهده خوانندگان گذاشته تا در مورد درستی آن نظر دهند. هنگامی که مدلهای او را بررسی می کنیم، می بینیم که او چگونه سعی کرده این مدلها مبتنی بر ریاضیات و مستقل از فلسفه باشد. قطب الدین توانست استدلال کند که تمام این اصول الزاماً از لحاظ ریاضی برابر نیستند، در حالی که گذشتگان او به صورت دیگری فکر می کردند.»

این محقق در مورد مدلهای قطب الدین توضح داد: «او اگر چه سعی کرد از مشاهدات نظری نیز استفاده کند، اما مجبور بود از مشاهدات خود استفاده کند. به همین دلیل با استدلالهای پیچیده ای برخورد کرد. او اعتقاد داشت در مدلهایش نظریاتی وجود دارد که مشروط است و قطعی نیست. مدلهای او واقع گرایانه بودند. او بین فقه، اصول و هیئت ارتباط برقرار کرد.»

موریسن سپس با ذکر مثالهایی از حرکت سیارات، به تشریح اصول علمی قطب الدین پرداخت.

از عبدالله انوار و جان والدریج تجلیل شد

دبیر فرهنگستان هنر هنگام تجلیل از عبدالله انوار و جان والدریج بر ضرورت گرامی داشت افرادی که در مورد زندگی و اندیشه های قطب الدین شیرازی تحقیق کرده اند، تأکید کرد.

در پایان برنامه های سخنرانی نوبت صبح همایش بین المللی بررسی شخصیت و آرای علامه قطب الدین شیرازی، از عبدالله انوار و جان والدریج به پاس تحقیق در مورد اندیشه و زندگی قطب الدین، تجلیل شد.

بهمن نامور مطلق، دبیر فرهنگستان هنر، در این مراسم محققانی را که در مورد شخصیتهای برجسته ای چون قطب الدین پژوهش می کنند معماران فرهنگ و اندیشه ایرانی و اسلامی نامید که ما را با گذشتگان پیوند می دهند.

در ادامه ایرج افشار، محقق نسخ خطی در مورد ویژگیهای عبدالله انوار گفت: «وقتی که جوان بودیم، انوار میان دوستان، به کتابخوانی شهرت داشت. با اینکه روحیه ای جوان داشت و با علم و معرفت و فرهنگ جدید آشنا بود ولی سیر افکار قدما برای او لذت و معنویت خاصی داشت. اکنون بعد از 50 سال بر کتابی مانند اساس الاقتباس یادداشتهایی می نویسد که ارزش آنها برای جوانان امروز و محققان مشخص است.»

افشار یکی از فعالیتهای مهم انوار را فهرست نویسی کتابخانه ملی عنوان کرد: «شاید کاری که او در تهیه چندین جلد فهرست نسخه های عربی و فارسی در کتابخانه ملی انجام داد، احاطه و اشرافش را به معارف قدیمی ایران نشان دهد. تا روزی که انوار به فهرست نگاری این کتابها پرداخت، چنین مجموعه اطلاعاتی در کتابخانه وجود نداشت. البته قبل از او عبدالعزیز جواهر کلام هنگامی که کتابخانه ملی هنوز این عنوان را نداشت، دو دفتر در مورد فهرست بندی کتابها تنظیم کرده بود، اما آنها بر آداب و رسم دیگری بودند. انوار در 15 تا 16 سال فهرست تمام کتابهای این کتابخانه را به صورت امروزی تهیه کرد. در آغاز این کار، از چند نفر که تبحری در نسخ خطی داشتند مانند اصغر مهدوی، مینوی، دانش پژوه و محمد امین ریاحی دعوت شد. این کار بزرگ او برای کتابخانه ملی ایران باید نمونه ای باشد برای بسیاری از کسانی که به کارهای فرهنگی اشتغال دارند.»

این محقق نسخ خطی یکی از خصوصیتهای انوار را جامع الاطراف بودن او بیان کرد: «مزیت او به جامع الاطراف بودن، عشق و علاقه ای است که به کل معارف و فرهنگ دارد. او فقط در علومی مانند ریاضیات، منطق و... تبحر ندارد بلکه با مباحث معرفتی و فرهنگی نیز آشنا است. به طور مثال یکی از دلبستگیهای او، مطالعه مسائل تاریخی است. به همین دلیل رجال و بزرگان 200 سال اخیر را می شناسد و فهرست نسخ خطی ای را که به دربار ناصرالدین شاه منسوب شده توانست به شکل مطلوبی تنظیم و مرتب کند.»

افشار ادامه داد: «دامنه این علاقه و توجه او به این مسائل، ثمره دیگری هم به همراه آورد و آن تهیه مقاله یا کتابی است در مورد تهران. در این کتاب آشنایی او را با تهران قدیم، بافت شهری، اشخاص سیاسی –اجتماعی هر محله و تأثیر هر یک را بر افراد آن منطقه مشاهده می کنیم. انوار یکی از پر خوان ترین کسانی است که من در طول زندگی خود با آنها برخورد کرده ام. او هر کتابی را که ارزش خواندن داشته باشد، مطالعه می کند.»

همچنین منزوی، فهرست نگار، به دوستی 40-50 ساله خود با انوار اشاره کرد و از اینکه در این همایش از فعالیتهای او تجلیل می شود، ابراز خوشحالی کرد.

در پایان این مراسم یکی از سالنهای مؤسسه آسمان، تالار قطب الدین نام گرفت. این تالار توسط عبدالله انوار و محمدمهدی حیدریان، معاون امور هنری و بین الملل فرهنگستان هنر افتتاح شد.