پژوهشکده هنرِ فرهنگستان هنر، در ادامه سلسله‌نشست‌های تخصصی گروه هنر شرق این پژوهشکده روز دوشنبه ۲۱ مهرماه ۱۴۰۴ از ساعت ۱۴ تا ۱۵:۳۰ میزبان نشست تخصصی «روایت تئاتر مدرن ژاپن از سنت تا واقع‌گرایی» بود. در این نشست تخصصی، مجید سرسنگی و آیت حسینی، از اعضای هیئت‌ علمی دانشگاه تهران، درباره روند تاریخی، زیبایی‌شناختی و جامعه‌شناختی تحول تئاتر ژاپن سخن گفتند و به گفت‌وگو پرداختند.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر، در آغاز نشست، زهرا دستان، مدیر گروه هنر شرق، درباره ضرورت برگزاری چنین نشست تخصصی سخن گفت و اظهار داشت: گروه هنر شرق، به‌عنوان یکی از گروه‌های پژوهشی پژوهشکده هنر، مأموریت خود را بر معرفی جریان‌ها و سنت‌های مهم هنری در پهنه گسترده شرق و همچنین بررسی تعاملات فرهنگی و هنری میان کشورهای شرقی متمرکز ساخته است. این نشست تخصصی در ذیل عنوان میراث مشترک ایران و جهان شرق با تمرکز بر تحول بنیادین تئاتر ژاپن در اوایل قرن بیستم به بررسی تئاتر مدرن ژاپن، می پردازد.

در ادامه، آیت حسینی، عضو گروه پژوهشی هنر شرق، به تاریخ تئاتر ژاپن از سنت‌های محلی تا رئالیسم جهانی پرداخت. او در آغاز با روایتی تاریخی و گفتمانی، تئاتر ژاپن را بر بستر تحولات اجتماعی و سیاسی دوران پیشامدرن و عصر تجدد (میجی) تحلیل کرد و به بررسی گسست هنر نمایش ژاپنی از سنت‌های ریشه‌دار و حرکت به سوی واقع‌گرایی متأثر از غرب پرداخت.

حسینی ابتدا شرایط دوران پیشامدرن (اواخر قرن ۱۷تا اواسط قرن ۱۹) را بررسی کرد و گفت: علی‌رغم اجرای سیاست ۲۲۰ساله «کشور بسته»، این دوران بستر مناسبی برای توسعه داخلی و شکوفایی فرهنگی فراهم ساخت. نرخ باسوادی مردان به بیش از ۴۰درصد رسید و این امر تقاضا برای هنر و ادبیات را به‌شدت افزایش داد. سیاست «خدمت متناوب»نیز به احداث جاده‌ها، ایجاد شهرهای پرجمعیت و ظهور طبقه بازرگان انجامید .این بستر اجتماعی، موجب شکوفایی هنر چاپ چوبی اوکی‌یوئه، رواج داستان‌های مصور، ظهور نمایش‌های جدید به‌ویژه کابوکی و هنر عروسکی، و پدید آمدن هنرمندان حرفه‌ای برای نخستین بار شد.

این سخنران در ادامه به عصر تجدد (میجی) و پایان نظام فئودالی و آغاز مدرنیزاسیون پرداخت و گفت: در این دوران، دو جریان فکری متضاد وجود داشت: جریان حامی تجدد که خواستار گسست از سنت‌ها و بهره‌گیری از هنر و تئاتر برای بیداری مردم بود؛ و جریان منتقد تمدن که تجدد ژاپن را برون‌انگیخته و غیرطبیعی می‌دانست.

حسینی در بخش اصلی سخنرانی خود، دو جریان تعیین‌کننده در تئاتر مدرن ژاپن را مقایسه کرد: شین‌پا (موج نو) که در اواخر دوره میجی شکل گرفت و نقش «پل» میان سنت و مدرنیته را ایفا کرد؛ و شین‌گِکی (نمایش جدید) که با آغاز دوره تایشو به‌عنوان گسستی رادیکال از سنت ظهور یافت.

او در پایان، کان کیکوچی، نویسنده مهم جریان شین‌گِکی و بنیان‌گذار جوایز ادبی آکوتاگاوا و نائوکی را معرفی کرد و گفت:
کیکوچی معتقد بود تئاتر باید کژی‌ها و رسوم خرافی جامعه را آشکار سازد. آثار او بازتاب‌دهنده کشاکش میان ارزش‌های کنفوسیوسی و مدرنیته غربی در ژاپن است. برای نمونه، دیوانه روی بام خرافات را نقد می‌کند و بازگشت پدر تعارض میان وفاداری سنتی و انسان‌گرایی مدرن را به نمایش می‌گذارد. او نمایش‌نامه‌های تک‌پرده‌ای را شکل آرمانی تئاتر مدرن می‌دانست و باور داشت که نمایش باید تنها لحظه‌ای دراماتیک از زندگی انسان پرمشغله عصر جدید را نشان دهد.

در ادامه نشست، مجید سرسنگی، استاد دانشگاه تهران، نشست «روایت تئاتر مدرن ژاپن از سنت تا واقع‌گرایی» را فرصتی ارزشمند برای گسترش نگاه تطبیقی در مطالعات هنرهای نمایشی دانست و تأکید کرد: شناخت تحولات تئاتر ژاپن، به پژوهشگران و هنرمندان کمک می‌کند نسبت میان سنت، مدرنیته و هویت فرهنگی در تمدن‌های شرقی را از نو بیندیشند.

سرسنگی سپس به بررسی خاستگاه‌های آیینی و درباری تئاتر ژاپن پرداخت؛ جایی که گونه‌هایی چون نوو کیوگن با تکیه بر آیین‌های ذن و سنت‌های اشرافی قرون میانه، به‌تدریج به شکل تئاتری منسجم و نمادین بدل شدند. او همچنین به گونه‌های کمیک‌تر و مردمی‌تر مانند کیوگن و سپس کابوکیو بونراکواشاره کرد که در قرون ۱۷و ۱۸میلادی، گذار تئاتر از اشرافیت به عرصه مردمی را رقم زدند.

سرسنگی در ادامه،مسیر تئاتر ژاپن از سنت به مدرنیته را تشریح کرد و گفت: در دوره اصلاحات میجی (۱۸۶۸-۱۹۱۲)، با گشوده شدن درهای ژاپن به غرب، هنرمندانی چون ایچیکاوا دانجورو نهم و موریتا کانیا دوازدهم در پی اصلاح ساختار کابوکی برآمدند. آنان با همکاری نمایش‌نامه‌نویسانی چون کواتاکه موکوآمی، نمایش‌هایی نو با درون‌مایه‌های اجتماعی و واقع‌گرایانه پدید آوردند که با عنوان «نمایشنامه‌های تاریخ زنده»شناخته می‌شوند.

سرسنگی ضمن اشاره به سه جریان اصلی مدرن‌سازی تئاتر ژاپن، شین‌کابوکی، شین‌پا و شین‌گِکی، به جنبش اصلاح تئاتردر دهه ۱۸۸۰، نقش ترجمه آثار ایبسن چون «خانه عروسک» و «دشمن مردم»، و نیز تأثیر اندیشه‌های روان‌شناختی در آثار نویسندگانی چون کیشیدا کونیو و کوبو ساکائه پرداخت.

او در ادامه، از منظر واقع‌گرایی اجتماعی و روان‌شناختی، دو جریان مهم تئاتر ژاپن را بررسی کرد: رئالیسم اجتماعی دهه‌های ۱۹۳۰و ۱۹۴۰با گرایش چپ‌گرایانه (نمونه: «سرزمین خاک آتشفشانی» اثر کوبو ساکائه) و رئالیسم روان‌شناختی با تمرکز بر درون انسان و بحران هویت مدرن در آثار کیشیدا کونیو و شاگردانش.

پایان نشست، با بخش پرسش و پاسخ همراه بود. در خاتمه نیز بخش‌هایی از نمایشنامه «دیوانه روی بام» و اجرای آن توسط دانشجویان ایرانی برای حاضران پخش شد.