سی‌وهشتمین نشست از سلسله نشست‌های راهبردی فرهنگستان هنر، با «نگاهی به چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر از منظر مخاطب»، سه‌شنبه، 30 بهمن 1403، به‌‌صورت حضوری و برخط، در فرهنگستان هنر برگزار شد.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، بیست‌ودومین نشست از مجموعه‌های نشست‌های تخصصی حقوق مخاطب، با سخنرانی پرویز جاهد و محمدحسن موحدی و آرش فهیم، در سالن گلستان هنرِ فرهنگستان هنر، برگزار شد و منتقدان به نقد و بررسی چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر از منظر مخاطب پرداختند. اجرای این نشست بر عهده مریم انصاری، سرپرست پایش و ارزیابی سیاست‌های هنر فرهنگستان هنر، بود.

پرویز جاهد، پژوهشگر سینما، در این نشست، به رده‌بندی‌های مختلف سنی مخاطب در جهان پرداخت و گفت: این طبقه‌بندی به مخاطب کمک می‌کند انتخابگر باشد که کدام فیلم را ببیند. این طبقه‌بندی متأسفانه در ایران وجود ندارد.

او ادامه داد: حقْ امری نسبی‌ میان حکومت و فرد و نظام فکری و... است. در جوامع غربی، پژوهش‌های بسیاری درباره حق کودک در سینما شده است و کودکان مجاز نیستد از مثلاً ساعت 9 شب به بعد محتوای رسانه‌های جمعی را ببینند و آنچه محتوای اروتیک و خشونت‌آمیز دارد، پس از زمان خاصی، پخش می‌شود. بر همین اساس، در این کشورها، والدین مطالبه‌گرترند و برای حفظ کودکان خود از موضوعات مختلف با آگاهی و اطلاعات بیشتری برخورد می‌کنند.

او درباره نسبت منتقد و حق مخاطب گفت: منتقدْ مخاطبی نسبتاً آگاه است و به سازوکار رسانه اِشراف دارد و می‌تواند تشخیص دهد رسانه چه می‌کند و بر همین اساس، به مخاطب کمک می‌کند به فهم درست‌تری از محتوا برسد.

دومین سخنران این نشست محمدحسن موحدی، روان‌شناس وکارشناس سینما، بود که به حقوق مخاطب از منظر علوم روان‌شناسی پرداخت.

این پژوهشگر، با بیان این‌که در سینمای ایران خیلی بررسی نشده که فیلم‌ها چه تأثیری در مخاطب می‌گذارند، گفت: در پژوهشی، این نکته بررسی شد که اگر برای بچه‌ها فیلم‌های پرخاشگرانه پخش کنیم، باعث تخلیه خشم آن‌ها می‌شود یا شدت پرخاشگری را افزایش می‌دهد.

او ادامه داد: آلبرت بندورا، در نظریه یادگیری تقلیدی و آزمایش مشهور عروسک بوبو خود، به این موضوع پرداخته است که اگر به کودکی عروسکی نشان دهیم و والدینِ کودکْ عروسک را بزنند، آیا تخلیه هیجان اتفاق می‌افتند یا نشان‌دادن خشم باعث می‌شود؟ بندورا می‌گوید بر خلاف تصور عموم، از این آزمایش نتیجه گرفته می‌شود که کودک به‌سمت پرخاشگری بیشتر می‌رود؛ بر همین اساس، می‌توان نتیجه گرفت رسانه‌ها (و سینما هم به‌سبب ساحت رسانه‌ای‌اش) می‌توانند الگوهای رفتاری را توسعه دهند و افرادْ الگوی داخل فیلم را، به‌دلیل همانندسازی‌ای که با آن می‌کنند، گسترش دهند.

او افزود: اگر با نظریه مؤلف پیش برویم، فیلم‌ساز می‌خواهد پیامی را بر اساس نگرشی منتقل کند که این انتقال نگرش بر اساس سه عنصر شناخت و هیجان و آمادگی برای رفتار است. سینما در این زمینه این‌گونه عمل می‌کند که اگر فیلم بخواهد تأثیرگذار باشد، باید دراماتیک باشد و بتواند درگیری هیجانی ایجاد کند. مطالعات روان‌شناسی نشان می‌دهد که اصلاً ما متوجه نمی‌شویم که در مواجهه با فیلم چه اتفاقی برای ما می‌افتد و فیلم در نگرشمان و به‌تبع آن در رفتارمان هم تأثیر می‌گذارد. حال سؤالی که مطرح می‌شود این است که وقتی مخاطب در مقابل اثر سینمایی منفعل است، چه کسی باید دنبال حق مخاطب برود؟ آیا حاکمیت باید به دنبال آن حق برود و از مخاطب حفاظت کند یا مخاطب باید آگاه شود؟

آرش فهیم، منتقد و تحلیلگر سینما، آخرین سخنران این نشست بود و گفت: اساساً سینما بی مخاطب معنا ندارد و عامل مهم اقتصادی و جریان‌سازی در سینما مخاطب است و بر اساس این نقش پُررنگ، به حقِ وی از سه منظر در جشنواره امسال می‌پردازیم.

او ادامه داد: جشنواره فیلم فجر امسال، برای بررسی حقوق معنوی مخاطب، باید از منظر برگزارکنندگان و منتقدان و تولیدکنندگان آثار بررسی شود؛ مثلاً از منظر برگزارکنندگان، می‌توان به این نقد توجه کرد که حجیم‌کردن غیرمنطقی بخش مسابقه از آسیب‌های امسال جشنواره فجر است. به‌طور معمول، در همه جشنواره‌های جهانی، 20 تا 25 فیلم در بخش مسابقه پذیرفته می‌شوند. در جشنواره فیلم فجر امسال، 37 اثر پذیرفته شده بود. پذیرفته‌شدن در این جشنواره به‌مثابه عاملی برای خط‌دهی به مخاطب عمل می‌کند که به دنبال تماشای کدام فیلم برود و اضافه‌شدن این حجم از فیلم‌ها در بخش مسابقه زیرپاگذاشتن حق مخاطب در انتخاب فیلم باکیفیت است. ایراد بعدی در نام‌گذاری بخشی به عنوان «بخش ویژه» است که غالباً آثاری در آن بودند که از سطح متوسط جشنواره پایین‌تر بودند. عنوان ویژه این تصور را به ذهن متبادر می‌کند که فیلم‌ها دارای برتری خاصی بودند؛ ولی اغلب فیلم‌های این بخش، به دلایلی چون دیررسیدن به دبیرخانه، در این بخش ثبت شده بودند که عملاً دارای برتری خاصی نبودند و باز این عنوان باعث گمراهی مخاطب و زیرپاگذاشتن حق وی در انتخاب بود.

فهیم، از سوی دیگر، درباره منتقدان نیز، با اشاره به شکل‌گرفتن فضای استادیومی حول فیلم «پیرپسر» و بایکوت‌شدن شنیدن نقدها به این اثر و آثار مشابه اشاره کرد و گفت: این فضاسازی از جانب منتقدان باعث می‌شود باز هم مخاطب دچار سردرگمی در انتخاب شود.

این نشست با پرسش و پاسخ به پایان رسید.

فایل صوتی نشست مذکور متعاقباً منتشر می‌شود.