سر آغاز
در این شمارة پژوهشنامه فرهنگستان هنر هفت مقاله در دو بخش ارائه شده است. نخستین مقاله از بخش اول ضمن بررسی عوامل شکلدهندة یک اثر موسیقی، به نقد یک اثر ایرانی با بهرهگیری از مبانی و اصولِ طرحشده میپردازد. از نظر روششناسی، این مطالعه پیوندی بین دو حوزة آهنگسازی و روانشناسی برقرار میکند. دیگر مقاله این بخش به بررسی گفتگومندی نزد میخائیل باختین، نظریهپردازی که زمینهها و بسترهای شکلگیری گفتمان در دورههای پسین را فراهم آورد، می پردازد.
بخش دوم با یک مقدمه تفصیلی و پنج مقاله – بر خلاف شمارههای پیشین که به رویکردهای نقد هنر میپرداخت - به تحلیل گفتمان در حوزههای مختلف هنری و ادبی اختصاص یافته است. تحلیل گفتمان به دلیل تفاوت برداشتها و معانی مختلف و میانرشتهای بودن آن، علیرغم قابلیت فراوان در خوانش و نقد آثار مختلف، کمتر مورد توجه پژوهشگران ایرانی قرار گرفته و آثار نوشته شده در این خصوص نیز عموماً به وجه انتقادی و آن هم اغلب به حوزههای سیاست و زبانشناسی توجه نموده است. در مقالات این بخش، ضمن معرفی مبانی نظری تحلیل گفتمان و ارتباط آن با سایر نظریهها و علوم، به بررسی و خوانش آثار هنری در حوزههای مختلف چون نقاشی، سینما، عکس و ... پرداخته شد تا کارکرد تحلیل گفتمان در هنر بیشتر آشکار گردد.
مبانی آهنگساری و نقد کاربردی: بهرههای مطالعات بینرشتهای در نقد موسیقی
دکتر محمدرضا آزادهفر
نقد کاربردی کارکردهای بسیاری در امور عملیِ آفرینش و گسترش هنرها از یک سو و غنای بنیانهای نظری و علمی هنرها از سوی دیگر دارد. در پژوهش حاضر پس از بررسی عوامل شکلدهندة یک اثر موسیقی، به مطالعه موردیِ نقد یک اثر موسیقی ایرانی با بهرهگیری از مبانی و اصولِ طرحشده پرداخته میشود. از نظر روششناسی، این مطالعه پیوندی بین دو حوزة آهنگسازی و روانشناسی برقرار میکند. نتایج بهدست آمده نشان میدهد، زمینة قبلی اجتماعی و آموزشی در درک پارهای از عوامل شکلدهندة موسیقی تأثیر قابل ملاحظهای دارد، حال آنکه در عوامل دیگر، تأثیر چندانی ندارد. بهعنوان مثال، میزان توقع گروه نوازندگان ایرانی مورد آزمایش در این مطالعه از غنای ملودی قطعه، بیشتر از میزان آن در نوازندگان سازهای غربی مورد آزمایش است؛ اما چنین تفاوتی، در ادراک عبارات موسیقی بین دو گروه دیده نمیشود.
در این میان نقد ساختاری به شیوههای سنتی آن، مبتنی بر جهانبینی و ارزشهای منتقد و دایرة زیباییشناسی اوست. در شیوة مورد استفاده در این مقاله، این مسئله با سنجش ساختار ظاهری قطعه از نظر علم موسیقیشناسی با مطالعات علم روانشناسی و تحقیق میدانی در دو جامعة آماری و ترکیب آن تا حدودی برطرف میشود.
واژگان کلیدی: نقد کاربردی، مبانی آهنگسازی، مطالعه بینرشتهای، نقد ساختاری، روانشناسی درک و دریافت، تجزیه و تحلیل موسیقی ایرانی، موسیقی کاربردی، نقد موسیقی.
میخائیل باختین و نظام گفتمان ادبی
دکتر ژاله کهنموییپور ، دکتر سید خسرو خاوری
دیدگاه باختین در مورد شکل گیری رمان، نظام گفتمانی، کاربرد چندآوایی و نظریه اش در تقابل و گفتگو در دو کتاب معروف، مسائل آثار داستایوفسکی و بوطیقای داستایوفسکی به طور کامل بیان شده است که کتاب دوم در حقیقت بازنویسیشدة کتاب نخست با برخی تغییرات و اضافات است. وی در مسائل آثار داستایوفسکی به طور کلی به طرح مسئله داستان و شخصیتپردازی نویسنده میپردازد و در بوطیقای داستایوفسکی در جستوجوی نوآوریهای دیگری در آثار داستایوفسکی، او را پیشرو سنتشکنی در رمان، بهکار برنده شیوة کارناوالسازی در فضای داستانی و بهوجودآورندة انقلابی در داستان نویسی میداند. در این مقاله نخست به نقش ژولیا کریستوا و تودورف در شناساندن آثار برجسته باختین به منتقدین فرانسویزبان خواهیم پرداخت و سپس نظریه های باختین را در مورد داستان، مکان زمان مند در داستان، تجزیه و تحلیل گفتمان، شخصیت پردازی و چندآوایی در داستان مطرح خواهیم کرد و در نهایت به بررسی رابطه بین چندآوایی و تقابل و گفتگو با بینامتنی، ابرمتنی و زیرمتنی خواهیم رسید.
واژگان کلیدی: تقابل و گفتگو، چندآوایی، میخائیل باختین، کارناوال، «کلام دیگری»، داستایوفسکی.
مبانی نظری تحلیل گفتمان رویکرد نشانه ـ معناشناختی
دکتر حمیدرضا شعیری
کنش گفتمانی را میتوان حضوری زنده و نوعی موضعگیری گفتمانی دانست که بهعنوان واسطهای بین دو طرح زبانی یعنی صورت بیان و صورت محتوا قرار میگیرد و زمینه را فراهم میآورد تا این دو طرح بتوانند در موقعیتهای خاص در استقلال کامل عمل کرده، معناهای تازه و متفاوتی را تولید کنند. پس گفتمان، فرایندی است جهتمدار که با دخل و تصرف، گزینش، جابهجایی و بسط و توسعة رابطة بین طرحهای زبانی، منجر به تولید معنا میگردد. لازمة چنین تولیدی استفاده از مواد خامی است که زبان تحت عنوان معنی در اختیار گفتمان قرار میدهد. کنش گفتمانی با استفاده از معنیهای مشترک موجود در زبان شرایط تولید معنا را به وجود میآورد. چنین کنشی بدون رجوع به بنیانهای تجربی و حسیـ ادراکی فاقد کارایی لازم است، چرا که گفتمان حضوری است زنده که همواره از تجربهای زیستی بهرهمند میباشد. به همین دلیل است که باید به دنیایی پیشاگفتمانی اعتقاد داشت که بستر را برای شکلگیری گفتمان فراهم میسازد. علاوه بر همة این ویژگیها، کنش گفتمانی میتواند به مرکز گفتمان نزدیک یا از آن دور گردد. چگونه گفتمان میتواند با عبور از خود راه را برای رشد و توسعة معنا هموار سازد؟ هدف ما از این بررسی، علاوه بر پاسخ به پرسش مزبور، طرح ویژگیهای کنش گفتمانی و مبانی نظری گفتمان، مطالعة نقش آن در معناسازی و ایجاد ارتباط پویا و سیال بین طرحهای زبان میباشد.
واژگان کلیدی: گفتمان، معنی، معنا، موضعگیری گفتمانی، طرحهای زبانی، نشانه ـ معناشناسی
از تحلیل بینامتنی تا تحلیل بیناگفتمانی
دکتر بهمن نامورمطلق ، منیژه کنگرانی
بینامتنیت و بیناگفتمان بازتاب نظریهها و رویکردهای مطالعاتی خاصی هستند که در دهههای اخیر شکل گرفته و مورد استفادة بسیاری از محققان در عرصة مطالعات ادبی و هنری و دیگر حوزههای علوم انسانی قرار گرفتهاند. امروزه هر یک از این نظریهها و رویکردها دارای تاریخچه و دستهبندیهای مخصوص به خود هستند و از آنها در مطالعات گوناگون بهره برده میشود. با وجود آنکه این دو مقوله به ویژه بینامتنیت موضوع آثار بسیاری بودهاند، اما تحقیقات بایستهای بهویژه در ایران درخصوص مقایسه این دو و نوع ارتباط آنها انجام نگرفته است.
مقالة حاضر به بررسی مقایسهای تحلیل بینامتنی و تحلیل بیناگفتمانی، عناصر مشترک و متفاوت میان آنها میپردازد. برای این منظور نخست به نکات مشترکی همچون «تحلیل» و «بینا» و سپس به تفاوتها همچون «متن» و «گفتمان» خواهیم پرداخت. در نوشتار حاضر همچنین نقش بینامتنیت در شکلگیری بیناگفتمانی نیز بررسی شده است. در پایان هم مطالب نظری ارائه شده با مثالهایی هنری مورد بررسی کاربردی قرار گرفتهاند.
واژگان کلیدی: بینا گفتمان، بینامتنیت ،تحلیل، هنر.
تصویر وارونه نظام نیمه نمادی و معنای مکانی: فراگفتمان
دکتر آن بییر ژیسلن
نظام نیمهنمادی در پی تبیین چگونگی سازماندهی معنا در گفتمانهاست. این نظام مبتنی بر همانندی بین طرح صورت بیان دنیای طبیعی (دالهای شکلگرفته بهواسطة دنیای بیرون) و طرح صورت محتوای زبانهای طبیعی (مدلولهای شکل گرفته به واسطه زبان) است. از این رو چنین نظامی توجه ویژهای به مطالعة گفتمانهای تصویری دارد. اما این توجه میتواند پنهانکنندة برخی از مقاومتهایی باشد که بدون تضمین کارآیی نظام تحلیلی، امکان ارائة راه حل مناسبی را که بتواند فراتر از تضادهای زبانی بیندیشد، در جستوجوی همانندی و همپوشانی بین آنها باشد، نادیده میگیرد.
بررسی «تصویر وارونه» ما را به چنین مباحثی هدایت میکند و نشان میدهد که اگرچه به نظر برخی، اثرگذاریهای انگیختة متقابل دوطرح صورت و محتوا (طرحهای نشانهـ معناشناختی زبان)، در رابطة نشانهـ معنایی، مستلزم سازماندهی گفتمانی معناست، توضیح و توجیه چنین سازماندهی به هیچ وجه کار سادهای نیست.
واژگان کلیدی: گفتمان، فراگفتمان، نماد، مکان، تصویر وارونه.
تحلیل انتقادی گفتمان فیلم «روسری آبی»
دکتر فرزان سجودی، فاطمه احمدی
هدف اصلی این مقاله، بررسی تحلیل انتقادی گفتمان فیلم روسری آبی، ساخته سینماگر مؤلف ایرانی، رخشان بنی اعتماد، است. در راستای پاسخ به پرسشهایی همچون نظام مردسالارانه، به مثابه یک گفتمان ، چه نظام معنایی بصری را ایجاد کرده است؟ این نظام در بطن خود دربرگیرندة چه نشانه هایی است و برای به حاشیه راندن گفتمان رقیب، از چه ابزارهایی بهره می گیرد؟ مقاله حاضر گفتمان مردسالارانه را گفتمانی با کارکردی ایدئولوژیک مطرح می کند که از یکسو به عنوان گفتمان حاکم، خرده گفتمانهایی را در درون خود دارد و از سوی دیگر مانع از آن می شود که واقعیات فرهنگی و اجتماعی و حتی زیستی پیرامون آن، بی طرفانه بازنمایی شود. داده ها، از طریق اسنادی و با بررسی و تحلیل نظام نوشتاری فیلم (فیلمنامه) گردآوری شده است. تحلیل و تبیین اثر در مرحله خوانش متن فیلمنامه ، با توجه به رویکرد فرکلاف و دستور نظام مند نقش گرای هلیدی انجام شده است. به نظر می¬رسد که با وجود تأکید همیشگی بر زن¬محور بودن سینمایی که مؤلف در آن زن است، به دلیل انتقال بیواسطة سلطة سنتهای سینمایی و شکل¬گیری گفتمان روایی حاکم بر این اساس، فیلمساز زن نیز ناخودآگاه از منظری مردانه به مسائل ایدئولوژیک نهفته در زبان، جنسیت، طبقه و فرهنگ می¬نگرد؛ نگرشی که محصول فرایند طبیعی سازی و رسوب الگوهای قالبی و از پیش تعیین شده به وسیله گفتمان غالب است.
واژگان کلیدی : گفتمان، تحلیل گفتمان انتقادی، بافت فرهنگی و اجتماعی.
بررسی پیوندهای بینامتنی در متون رادیویی مطالعة موردی برنامة رادیویی «جوونی آزاد»
دکتر فرهاد ساسانی ، مهرناز گیگاسری
جستار حاضر با توجه به گونة گفتمانی رادیویی، به بررسی ارجاعهای بینامتنی در متنهای مرتبط با آن میپردازد. از این رو سعی میشود نوعی طبقهبندی کاربردی از ارجاعها یا پیوندهای بینامتنی در این زمینه ارائه گردد. از همین روست که از یک سو با مفهوم متن و بینامتن مواجه خواهیم بود و از سوی دیگر با مفهوم گفتمان رادیویی و بینامتنیت . برنامة رادیویی «جوونی آزاد» با بهکارگیری نوعی گفتمان محاورهای و روزمره، به بررسی خبرهای روز و مسائل فرهنگی و اجتماعی ایران میپردازد. در بررسی این برنامه، ضمن توجه به دیدگاههای نظریهپردازان اصلی حوزة بینامتنیت (بهویژه کریستوا و باختین )، بر اهمیت «فاعل» یا «کنشگر» در دنیای معنا و نظامهای نشانهای تأکید میشود. پرسش اصلی این مقاله این بوده است که در خصوص بینامتنهای گفتمان رادیویی چه طبقهبندی خاصی را میتوان پیشنهاد داد؟ و آیا این طبقهبندی قادر به بررسی کاربردی بینامتنهای این نوع گفتمان است؟
واژگان کلیدی: گفتمان، بینامتنیت، رادیو، کریستوا، باختین.
|