سرآغاز
پژوهشنامة فرهنگستان هنر دومین سال انتشار خود را در حالی آغاز میکند که توانسته است با انتشار شش شمارة پیشین گامهایی هر چند کوچک در معرفی و گسترش و تبیین بنیانهای نظری نقد در جامعه بردارد. با امید به اینکه این مهم با همکاری پژوهشگران عرصةنقد و پژوهش هنر در سال جدید استمرار یابد و با پرداختن به سایر رویکردهای نقد و یا تکمیل مباحث قبلی، منابع مناسبی در اختیار علاقهمندان و دانشجویان این عرصه را فراهم آورد.
در این شماره هفت مقاله ارائه میشود. بخش نخست حاوی سه پژوهش علمی است که هریک از منظری متفاوت چون سنتگرایانه، هرمنوتیک و پدیدارشناسی به مباحث هنر و زیباییشناسی میپردازند. اولین مقالة این قسمت که به بررسی نسبت میان وحی و هنر خوشنویسی میپردازد به زبان انگلیسی تألیف و برای چاپ ارائه گردیده که به همراه ترجمة آن منتشر شده است. دومین بخش یا نقدنامة این شماره با چهار مقاله و مقدمهای نسبتاً تفصیلی، به معرفی یکی از جدیدترین نقدهای معاصر و کارکرد آن در مطالعه و نقد متون هنری میپردازد. تاکنون مبحث کامل و منسجمی دربارة نقد تکوینی هنر در ایران منتشر نشده و این عرصه علیرغم کارآیی بالایی که در تحلیل و نقد متون به خصوص متون هنری دارد، ناشناخته و مغفول مانده است. بنابراین پژوهشنامة فرهنگستان هنر توانسته است برای اولین بار در ایران، شمارة ویژهای را به معرفی و تبیین ماهیت نقد تکوینی هنر اختصاص دهد، که از مهمترین ویژگیهای این شماره محسوب میشود. باشد که مورد قبول حضرت حق قرار گرفته و رضایت هنر پژوهان را فراهم آورد.
کلمهالله و هنر اسلامی
دکتر سید حسین نصر
نگارندة این مقاله به تبیین و تشریح ارتباط هنر اسلامی و کلام الهی میپردازد که از آن میان خوشنویسی و معماری به عنوان هنرهای اصلی و مقدس اسلامی، جایگاه ویژه و منحصر به فردی را به خود اختصاص میدهند. اساساً وحی که بیشتر تجلی صوتی کلمهالله را به مثابه امری غیر مادی تداعی میکند در قالب خوشنویسی ماهیت و نمود خارجی مییابد. مکتوب شدن وحی به کلام خداوند شکلی ملموس میدهد و این سرآغاز و طلیعة شکوفایی هنر اسلامی است. آنچه به تکوین خوشنویسی سرعت داد، پیوند این هنر با معماری اسلامی بود که وسیلهای برای تصویر سازی کلام خداوند قلمداد میشد. مفهوم خلأ به معنای حضور غیب و وحدت، به عنوان دو صفت از صفات کلمهالله در خوشنویسی و معماری نماد و جلوهای خاص یافته است. آنچه هنر اسلامی را از سایر هنرها متمایز میسازد، همین ویژگی اتصال به وحی است.
واژگان کلیدی: کلمهالله، هنر اسلامی، امرمقدس، خوشنویسی، معماری.
پژوهش هنر و هرمنوتیک
دکتر عباس منوچهری
در قلمرو علوم انسانی همیشه دانش با پارادایمهای موازی همراه بوده و پژوهش در چارچوبهای پارادایمی ممکن بوده است. در عرصة هنر نیز وضع به همین منوال است. نظریههای زیباشناسی هیچگاه دارای وحدت و تک پارادایمی نبودهاند. هرمنوتیک اکنون مقوم یک پارادایم است و پژوهش هنر به نحوی متفاوت از دیگر پارادایمهای پیشین و موجود در آن میتواند انجام پذیرد. مشخصه¬های هستیشناسانه و معرفت شناسانة این پارادایم در این نوشتار معرفی شدهاند.
واژگان کلیدی: هرمنوتیک، هستیشناسی، نمایش/ بازی، معرفتشناسی، فهم دیالکتیکی
پدیدارشناسی هگل و هایدگر و هنر مدرن
سیاوش جمادی
نظریة هنری و زیباییشناختی فیلسوفان کلنگر و بنیاداندیشی چون هگل و هایدگر در اندیشة فلسفی آنها ریشه دارد. دو فیلسوف نامبرده در عین تفاوتهای بنیادینی که در طرح فلسفی خود دارند در باور داشتِ مرگ هنر بزرگ در عصر مدرن همداستانند. این مقاله حاصل کوششی است به آهنگ رهیافت به همپیوستگی بینشهای فلسفی این فیلسوفان با رویکرد آنان به هنر و کار هنری. بررسی این همپیوستگی بیآنکه ادعایی بر طرحی پیش افکنده در میان بوده باشد، به برخی مقایسهها و نقدها کشیده شد. مقایسه نظام هگلی و جوهراندیشی دکارتی به لحاظ خاستگاه و آغازگاه تفکر، و نقد رادیکال تئودور آدرنو از مطلقاندیشی هگل و بنیادگرایی هایدگر از این جملهاند. در بخش آخر مقاله نظریهپردازی این فیلسوفان به ویژه در باب مرگ هنر عملاً با تأملی در هنر یکی از هنرمندان شاخص این زمانه یعنی فرانتس کافکا در بوته آزمون نهاده میشود. به نزد هگل که در هر حال هنر را به لحاظ محسوس گرداندن مفاهیم و معانی مادون فلسفه میداند مجسمهسازی یونانی شاخص هنر بزرگ است چرا که برخلاف هنر نمادین عصر اساطیر و هنر رمانتیک مسیحی معقول و محسوس را کاملاً یکی میکند. اما بزرگی هنر بزرگ به نزد هایدگر درامری دیگر است: پاسداشت حقیقت در شیءوارگی کار هنری. مقاله با طرح معضلی به پایان میرسد که باب گشایش آن مفتوح میماند. آنچه حقیقتش مینامیم حتی از منظر تفکر خود هایدگر در هر زمانهای جلوهای متفاوت دارد. حقیقت عصر تکنولوژی که هایدگر آن را گشتل (Ge-stell) مینامد فروبستگی خود حقیقت است. اگر استعارههای کافکا نوری بر این فروبستگی بتاباند در این مراتب بزرگی و کوچکی چه جایی دارد؟
واژگان کلیدی: یقیین حسی، بازنمود، گشتل، خاستگاه، برابر ایستا، دیالکتیک، شیءوارگی، ادراک حسّی، تکثیر تکنیکی، ذخیرة قایم و دایم، شیء وارگی، هاله، سوبژکتیویته، اینهمانی، نااینهمانی، غیریّت.
روش نقد تکوینی در ادبیات
دکتر الله شکر اسداللهی
نقد تکوینی به معنای امروزی هنگامی پا به عرصة وجود گذاشت که برخی منتقدان و علاقهمندان نسخههای خطی و آثار دستنوشتة نویسندگان فرانسوی، با تأسیس «مرکز حفظ آثار و دستنوشتههای نویسندگان معاصر» در شهر «کان» فرانسه و با ایجاد مجلهای تخصصی و ارزشمند در این زمینه با عنوان «پیدایش»، عملاً مطالعات خود را در زمینة پیشامتنها و چگونگی زایش متن در آثار آغاز کردند. علیرغم سایر نقدها که کار خود را از ثبات، یعنی همان متن نهایی آغاز میکردند، نقد تکوینی جهت عکس آنها را پیمود و روش مطالعات خود را ازتحرک به سوی ثبات پیش برد. پیشامتنها، که دستنوشتهها، مراسلات، یادداشتها، طرحهای توسعه یافته برای نگارش اثر، خاطرات و... را شامل میشوند در واقع حقایق و حرکتهای خاموش اثر منتشر شدهاند و بررسی و مطالعات آنها نا گفتهها، گفتههای ناتمام، دنیای ممکن، خلاقیتهای احتمالی، طرحها و روشهای پیشبینی شده، دغدغهها و وسوسههای نویسندة اثر را که در متن چاپی به چشم نمیخورند، آشکار کرده و راه را برای نقدهای دیگر هموار میکند. در چنین شرایطی، منتقد تکوینی میکوشد مرزهای بین متون را مشخص کرده و چگونگی عملکرد مکانیسمهای هر یک از آنها را در خلاقیت اثر آشکار کند.
واژگان کلیدی: نقد تکوینی، پیشامتن، زایش متن، دستنوشته، قلمخوردگی.
نقد تکوینی در هنر
دکتر بهمن نامورمطلق
نقد تکوینی که همانند بسیاری از نقدها خاستگاهی ادبی داشت، به دلیل ویژگیها و قابلیتهایش بسیار زود وارد حوزهها و رشتههای دیگری نظیر هنر، علم و فلسفه گردید. حتی میتوان گفت مطالعة تکوینی پارهای از هنرها همچون تجسمی و سینمایی به مراتب گوناگونتر و گستردهتر از ادبیات میباشد. پیشامتنهای هنری انواع متنوعی دارند و اغلب آنها دارای ارزش زیباییشناسی و سبکشناسی مخصوص به خود را میباشند. چنانکه از دیرباز توجه مجموعهداران را به سوی خود جلب نمودهاند. این نوشتار میکوشد نخست برخی از ویژگیهای نقد تکوینی در هنرها و تفاوت آن با ادبیات را بیان کند. سپس به بررسی نقد تکوینی در نقاشی بپردازد. در پایان برای تبیین و تشریح کاربردها و کارکردهای این نقد، به ارائة نتایج بررسیهای انجام شده در مورد نقاشی «مونالیزا» پرداخته خواهد شد.
واژگان کلیدی: نقد تکوینی هنر، منتقد، پیشامتن، نقاشی، مونالیزا.
نقد تکوینی گرنیکا
منیژه کنگرانی
این نوشتار در نظر دارد تا با تمرکز بر یک تابلوی نقاشی، ضمن بررسی عوامل مؤثر بر شکلگیری آن اعم از پیشامتنها پیرامتنها، فرامتنها و... روند و سیر تحول و تکوین اثر را مورد بررسی و مداقه قرار دهد. برای نیل به این منظور تابلوی «گرنیکا» اثر پابلو پیکاسو انتخاب شده و تلاش میشود انگیزة خلق اثر و ذهنیت هنرمند، پیشطرحهای نخستین شامل اتودها، اسکیسها، طرحهای رنگی و .... که متن نهایی از تغییر و تحول آنها شکل گرفته است، با توجه به سیر زمانی مطالعه شود. سپس تغییرات و دگرگونی هریک از آنها نسبت به اثر نهایی مورد توجه قرار میگیرد. مطالعة روند تغییر و تکوین کار با تکمیل و تولد اثر نهایی به پایان میرسد.
واژگان کلیدی: گرنیکا، پیکاسو، نقد تکوینی، پیش متن، پیشامتن.
نقد تکوینی اثری از نگارگری معاصر ایران
سجاد باغبان ماهر حکم آباد
استفاده از روشها و متدولوژی نقد تکوینی برای بررسی آثار یک نگارگر معاصر ایرانی، در نوع خود تجربة جدیدی محسوب میشود. در مقالة حاضر، اثری از سعید معیری زاده؛ نگارگر معاصر ایرانی مورد مطالعه تکوینی قرار گرفته است. این اثر، تابلویی است با عنوان «جامه¬های کاغذین» که اطلاعات و اسناد جمع¬آوری شده دربارة مراحل تکوین آن در چهار عنوان کلی بررسی شده است: پیشامتنها شامل طرحهای اولیه¬هنرمند، پیرامتنها شامل اتفاقات و وقایعی که در طول زمان شکلگیری متن، رخ داده و در تکوین آن مؤثر بودهاند. فرامتنها که توضیحات وشرح هنرمند را از کل فرایند تکوین متن شامل میشوند و پیشمتنها که شامل تمام آثار هنری مستقلی است که در فرایند خلق اثر مورد بررسی، دخالت داشته¬اند. و در نهایت با تحلیل اطلاعات طبقهبندی شده، نقد تکوینیِ این اثر صورت پذیرفته است.
واژگان کلیدی: نقد تکوینی، سعید معیریزاده، نگارگری معاصر ایران، نقد ادبی، نقد هنری.
|