مقدمه
در نيمة دوم آذرماه سال گذشته ـ 1385 خورشيدي ـ در تهران و اصفهان كنگرهاي با نام «گردهمايي مكتب اصفهان» برگزار شد؛ كنگرهاي براي بازشناسي هنرهاي مختلف در سدة يازدهم هجري قمري در عصر صفوي. نشستهاي اين گردهمايي در هفت گروه تخصصي: خوشنويسي، نگارگري، موسيقي، نمايش، حكمي، ادبي و هنرهاي صناعي در پايتختهاي امروز و ديروز ايران برگزار شد. از آنجا كه مسئوليت گروه خوشنويسي بر عهدة اينجانب بود، ديباچه نگاشتن بر كتاب مقالات خوشنويسي به اين بنده واگذار شد.
در فراخوان عام و دعوت خاص پژوهندگان عرصة خط و خوشنويسي، 61 مقاله به دبيرخانة گردهمايي رسيد و از آن ميان چهارده مقاله با معاضدت گروه مشاوران علمي گزينش شد تا هم به صورت سخنراني و هم در قالب كتاب ارائه شود و از اين رهگذر باب پژوهشهاي خوشنويسي گشوده شود و آنچه سالها مراد و مطلوب علاقمندان و بايستة هنر ارجمند خوشنويسي بود آهسته آهسته محقق گردد.
خط فارسي و خوشنويسي ايراني موضوع بسيطي است؛ آنقدر بسيط و مهم كه اقدامات انجام شده در حوزة نقد و نظر، تا حال، قطرهاي در مقابل درياست. چه اگر خط را در ايران تنها از منظر تاريخي ـ تمدني بررسي كنيم، شگفتيهاي شكوهمندي آشكار ميشود. از آن جمله است اصلاحات فني ايرانيان در خط ميخي و پس از آن خط آرامي كه از حوزة تمدن ميانرودان اخذ شده بود. يا آنچه از كاوشهاي جديد بخش مركزي فلات ايران، از كاشان تا جيرفت ارمغانمان كرده و سابقة خط در ايران را قريب دو قرن پيشتر از دانستههاي ما ميبرد. افزون بر اينها بررسي نمونههاي خط ايراني پيش از اسلام است كه وامداري خطوط اسلامي را از ميراث گذشته بازمينماياند. به واقع اين ميراث ذوق ايراني است كه راه خطو اسلامي ـ ايراني را براي رشد و تعالي شتابناك هموار ميكند. ساختار طراحي حروف و كلمات و بافت نهايي نوشته در نمونههاي اوستايي و مانوي و ... بر شكل و شماي خط دورة اسلامي تأثير شگرف داشته است.
خوشنويسي ايران در هزارة گذشته به پشتوانة آن پيشينة سترگ، نه تنها جغرافياي جهان كه جغرافياي جانهاي جوياي جمال را تصرف كرده. كافي است ببينيم و بدانيم كه هنرشناسي چون فرانسيس ريشارد، رئيس بخش اسلامي موزة لوور و رئيس اسبق كتابخانة ملي پاريس، در يادداشتي آورده بود كه در فرانسه حدود 48 هزار نسخة خطي خاورميانهاي نگهداري ميشود كه بخش عمدهاي از آن ثمر ذوق و زيباييآفريني نياكان ماست. يا خاطرة خوش دكتر بختيار از نمايشگاه هنر ايران در چين، كه سالها قبل به همت ايشان برگزار گرديد، و نقل مفتون شدن استاد شهير چيني، جناب تسونگ، بر خط ميرزاغلامرضا اصفهاني و لقب دادن او به «بزرگترين خوشنويس جهاني» خاطرهاي است كه يادآور اين دو بيت زيباست:
تمثال رخ تو را به چين بردستند آنجا كه مصوران چابك دستند
در پيش مثال روي تو بنشستند انگشت گزيدند و قلم بشكستند
و هزاران روايت و حكايت ديگر.
مقالات اين دفتر جملگي معطوف به بازشناسي يكي از درخشانترين ادوار تاريخ خوشنويسي ايران است؛ زمان كمال نستعليق، شكوه ثلث، كرشمهكاري نسخ، رونق تعليق و تولد شكسته.
زمان تجلي بسياري از چهرههاي اسطورهاي خوشنويسي نظير ميرعماد و عليرضا عباسي تبريزي و احمد نيريزي و بسياري كه تنها يادي از نامشان مقالهاي طويل را رقم ميزند. اما از آنجا كه «گردهمايي مكتب اصفهان» اندكي پس از كنگرة چهارصدمين سال صدرنشيني ميرعماد برگزار شد و مقالات محققان گرامي دربارة ميرعماد در آن آئين ارائه شده بود، در اين دفتر نيامد. ليك براي تيمّن و تبّرك اين كتاب به نام او صفحهاي (از همين قلم) براي ياد او پس از اين نوشته به طبع ميرسد.
در انجام، آروزي قلبي خود را براي رونق گرفتن عرصة پژوهش هنرهاي اصيل ايراني، بهويژه خوشنويسي بيان ميكنم و اميدوارم به زودي زود برآمدن اين آرزو را به شادي بنشينم. ايدون باد.
غلامحسين اميرخاني
فهرست مطالب
عليرضا عباسي و مصحف نفيس كتابخانة آستان قدس رضوي
محمدمهدي هراتي
سيري در تحول و تطور خوشنويسي ايران و زندگي درويش عبدالمجيد طالقاني
يدالله كابلي خوانساري
زندگينامة احمد نيريزي سرآمد نسخنويسان
محمدمهدي مرادي خلج
درخشانترين خوشنويس دربار شاهعباس، عليرضا عباسي (تبريزي)
حميدرضا قليچخاني
آشنايي با زندگي و آثار خوشنويس بزرگ عبدالباقي تبريزي (اواسط قرن دهم تا 1039 ق)
امين نعيمائي عالي
طبقهبندي كتيبهها در معماري دورة صفوي
مهدي مكينژاد
نستعليق در كتيبههاي مكتب اصفهان با تكيه بر آثار محمدصالح اصفهاني
فرهاد خسروي بيژائم
مضامين شيعي در كتيبههاي معماري اصفهان عصر صفوي
مهناز شايستهفر
داستان كتيبة ميرفندرسكي
احسان روحالامين
كتيبههاي عليرضا عباسي در آرامگاه شاه اسماعيل اول و بقعة شيخ امينالدين جبرائيل، در اردبيل
حسن يوسفي و ملكه گلمغانيزاده اصل
اصطلاحات خوشنويسي در شعر فارسي دورة صفوي
آزاد محمودي
تأملي بر جايگاه و ويژگي مهرهاي دورة صفوي
محمدجواد جدّي
منحنيهاي پنهان در كتابتهاي قرآني ميرزا احمد نيريزي
بهرام برومند
نگاهي به صور خيال در خوشنويسي مكتب اصفهان
سيد محمدمجتبي حسيني