سخن ناشر
هنر حاصل ذوق و حس زيباشناختي هنرمند و تجربيات و آموختههاي اوست. در اين مسير، او در تعامل با هنر و دانش اقوام و ملل ديگر به غناي تجربة خود ميافزايد و افق ديد خويش را ميگسترد و از اين رهگذر است كه آثار و انديشههاي هنري به منصة ظهور ميرسد و ميراث هنري شكل ميگيرد. اين ميراث هنري جلوة تلاش هنرمندان، انديشمندان و انسانهايي است و در آفرينش اثري زيبا سهم داشتهاند. در واقع آنچه به عنوان دستساختهاي انساني در قالب يك تابلو نقاشي چشمنواز، بنايي عظيم، مجسمهاي زيبا و خطوط اسرارآميز خودنمايي ميكند، تحت تأثير انگارهها و انديشههاي رايج در تمدنهاي گوناگون بشري است. مهم آن است كه اين ميراث را بشناسيم و ابعاد گوناگون هنري، فلسفي، تاريخي، جامعهشناختي و ... آن را تحليل و بررسي كنيم.
بر همين اساس فرهنگستان هنر در چارچوب رسالتي كه در نشر، ترويج و حمايت از هنر برعهده دارد، علاوهبر برپايي همايشهاي بينالمللي، همانديشيها و نمايشگاههاي مختلف، با انتشار مجموعه آثاري در حوزههاي گوناگون هنر سعي در پاسخگويي به نياز هنرمندان و محققان در اين زمينه دارد.
انتشارات فرهنگستان هنر به منظور گسترش و ترويج مباحث فلسفي و نظري هنر، اقدام به چاپ و انتشار اين موضوعات در قطع جيبي كرده است. مجموعة حاضر كه درسگفتارهايي دربارة زيباشناسي فلسفي و فلسفه هنر و حاصل تلاش گروه فلسفه و حكمت و هنر فرهنگستان است، اولين مجموعه از اين نوع كتابهاست كه منتشر ميشود.
اميد است با انتشار اين مجموعهها امكان دستيابي سهلتر علاقهمندان به اينگونه مباحث فراهم آيد.
انتشارات فرهنگستان هنر
زمستان 1383
پيشگفتار
در ايران رشتههاي زيباشناسي فلسفي و فلسفة هنر به رغم داشتن علاقهمندان بسيار هنوز در مراحل نخستين شكلگيري خود هستند. اين در حالي است كه در فرهنگ ديرپاي سرزمين ما هنرهاي اصيل، باشكوه و كمنظيري چهره نموده و از پشتوانههاي استواري برخوردار بودهاند.
فرهنگستان هنر جمهوري اسلامي ايران براي گسترش و تعميق مباحث نظري هنر كوشيده است تا با ترغيب صاحبنظران عرصه هنر و بويژه انديشمندان حوزه فلسفه از يك سو و تشويق علاقهمندان، هنرجويان و دانشپژوهان از سوي ديگر، بستري براي آشنايي جامعه فرهنگي با اين مباحث فراهم كند. به اين منظور فرهنگستان هنر طي سالهاي 1382 و 1383 از جمعي از استادان اين حوزه دعوت كرد تا درسگفتارهايي را دربارة زيباشناسي فلسفي و فلسفة هنر برگزار كنند. اين درسگفتارها با هدف معرفي فشرده و اجمالي مباحث زيباشناسي و فلسفة هنر و زمينهسازي براي جلب توجه، مطالعة بيشتر و راهيابي به كارهاي پژوهشي، اندك زماني پيش از تأسيس دورة دكتراي فلسفة هنر در دانشگاه علامه طباطبايي و با همكاري فرهنگستان هنر، برگزار شد. مجموعة حاضر حاصل اين درسگفتارهاست كه اينك با تكملههايي بهويژه در مورد معرفي منابع براي مطالعة بيشتر تقديم ميگردد.
بدون شك مجموعة حاضر خالي از كاستيها نيست. همفكري صاحبان نظر و اهل هنر و پيشنهادها و نقدهاي ارزشمندشان ميتواند در راهيابيهاي آينده مددكار ما باشد.
مقدمه
ومن ورائهم برزخ الي يوم يبعثون
و در پي ايشان برزخي است تا روزي كه برانگيخته ميشوند.
قرآن كريم، سورة مؤمنون
يكي از مهمترين مقولههاي مطرح در جهان فلسفه، عرفان و ادبيات، قوة خيال و جهان مثال است كه مورد توجه بسيار حكيمان، عارفان و اديبان بزرگ بوده و بهطور مفصل چه در حوزة هستيشناسي و چه در ساحت انسانشناسي مورد بحث و دقت قرار گرفته است.
[واژة خيال، كه در زبان عربي با فتح "خاء" و در فارسي كسر "آ" تلفظ ميشود، داراي معاني و معادلهايي گوناگون است. گمان و وهم، خواب و رويا، وهم و امور موهومي و حتي پارچهاي كه در ميان مزارع و باغستانها براي پيشگيري از مزاحمت پرندگان بر سر چوبي نصب ميشده است، همگي معادلهايي است كه با تسامح براي واژة خيال به كار ميرود يا رفته است، اما اصيلترين و بهترين معادل فارسي براي اين واژه پندار است. به كاربرد خيال در اين ابيات توجه كنيد:
دل ز بستان خيال او به بويي خرم است
مرغ زنداني تماشا بر نتابد بيش از اين
يا
اي برتر از خيال و قياس و گمان و وهم
وز آنچه گفتهاند و شنيديم و خواندهايم
فهرست مطالب
سخن ناشر
پيشگفتار
مقدمه
فصل نخست- خيال و مثال در فلسفه و حكمت
جايگاه خيال در انسانشناسي
جايگاه خيال در هستيشناسي
براهين اهل فلسفه دربارة عالم مثال
آراء شيخ اشراق و صدرالمتألهين دربارة عالم مثال
فصل دوم- خيال و مثال در عرفان
جايگاه عالم مثال در هستيشناسي ابن عربي
عالم مثال و جهان خواب و خيال
جغرافياي خيال
ويژگي عالم مثال
فصل سوم- زيباشناسي عرفاني
ويژگيهاي جمال
انواع زيبايي
جمال الهي
فهرست منابع