پيشگفتار
تعظيم به درگاه رفيع پروردگاري كه هر دگرگوني و نيرويي، پرتويي از ذات لايزال اوست. تربيتش را در تحول موجودات به خلعت كمال آراست و از اين راه قدرت و نيرو ارزاني داشت. به لطف بيپايانش به انسان اجازه داد تا با چنين منبع بيانتهايي، به هدايت دانش، به تسخير زمين و آسمان و افلاك پردازد و به شرط تسلط بر نفس، تمامي قواي خلقت را به سجدة تمكين و خدمت خويش درآورد.
مجموعهاي كه پيش رو داريد، حاصل هفت سال تحقيق و تجربه در زمينة ساخت رنگهاي هنري است. اين كتاب به هنرمند نقاش ميآموزد كه چگونه رنگ و مواد اولية آن را بهسادگي بسازد و در اين زمينه تا حدود زيادي خودكفا باشد.
امروزه بسياري از نقاشان، يا به عبارت دقيقتر قريب به اتفاق نقاشان، از بوم و رنگ و قلمموي ساخته و آماده استفاده ميكنند و در زمينة ساخت اين مواد و وسايل اطلاعات چنداني ندارند. در اينجا اين سؤال مطرح ميشود كه آيا ميتوان بدون كارخانههاي رنگسازي وينزور، پنتل و اشمينك و غيره، نقاشي كارآمد بود؟ آيا بهتر نيست وقتي را كه صرف ساخت رنگ و بوم و قلممو ميكنيم، صرف بالا بردن تكنيكهاي عملي نقاشي كنيم؟
پاسخ اين سؤالها در موزهها و تاريخ هنر نهفته است. كافي است در زندگي و آثار هنرمندان شاخصي همچون داوينچي، ميكلآنژ، رافائل تا نقاشان بزرگ دورة صفويه همانند رضا عباسي، آقارضا، آقاميرك و … بنگريم و بينديشيم. اين هنرمندان بزرگ تاريخِ هنر جهان همواره مواد كار را خود ميساختهاند و با همان رنگها و وسايل دستساز آثار جاودانه و بيبديلي آفريدهاند كه قرنهاست بر گسترة هنر ميدرخشند و خواهند درخشيد.
بسيارند كساني كه به خاطر گرانقيمت بودن رنگ و لوازم نقاشي از آموختن اين هنر بديع محروماند. به همين دليل روشهاي طرح شده در اين كتاب منتخبي از شيوههاي مقرونبهصرفه است تا هنرمندان و هنرآموزان نقاشي بتوانند بهسادگي و صرف هزينهاي كم (نزديك به يكدهم قيمت بازار) رنگهاي مورد نياز خود را بسازند. اميد است با نشر اين اثر مشكل فوق تا حدي برطرف گردد.
در تأليف اين اثر، تا آنجا كه مقدور بوده، سعي شده است مطالب با زباني ساده و بهدور از اصطلاحات و محاسبات علمي ارائه شود، تا استفاده از آن براي همه سهل و ممكن باشد. لازم به ذكر است كه انجام برخي روشهاي مطرح شده در اين كتاب نيازمند رعايت نكات ايمني است. بنابراين هنرمندان عزيز لازم است نكات طرح شده در پيشگفتار بخش دوم كتاب را مطالعه كنند و در موقع ساخت رنگدانهها و ديگر مواد آنها را رعايت نمايند.
در پايان لازم ميدانم از راهنماييها و زحمات استاد ارجمندم جناب آقاي دكتر محمدباقر آقاميري و سروران گرامي آقايان بهمن بهرنگ و حميدرضا زارعي و سعيد پيروهدايتي و سركار خانم فاطمه صفاري قدرداني و تشكر نمايم.
اميدوارم هنرمندان عزيز در اين اثر به ديدة اغماض بنگرند و اينجانب را به دليل كاستيها و نواقص آن عفو نمايند.
دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت يك موي ندانست ولي موي شكافت
انـدر دل من هزار خـورشيد بتـافـت آخـر بــه كـمـال ذرهاي راه نيـافـت
جليل جوكار
آذرماه 1380
مقدمه
رنگ در نقاشي و هنرهاي تجسمي ايران فلسفه و دنياي ويژة خود را دارد و در جهان هنر، رنگشناسي، رنگسازي و در حوزه كاربردي داراي حكمت و جهانبيني خاص خود است. ذوق و سليقه در شناخت رنگ و خواص آن از جانب هنرمندان و نقاشان تواناي اين سرزمين بسيار جالب و ارزشمند است. اما متأسفانه پژوهشگر و محققي كه بتواند دين مطلب را ادا و در واقع علم رنگ و رنگشناسي ايران را تجزيه و تحليل كند و جنبههاي علمي و تاريخي و زيباشناسي آن را براي علاقهمندان و دوستداران اين رشته بازنمايد و با جهان وسيع و گستردة رنگ و جاذبههاي افسونگر آن آشنا باشد، وجود نداشته است. در نقاشي ايراني بهجهت دوري هنرمند از پرسپكتيوي خاص و ايجاد جهاني تجريدي و دوبعدي، هنرمند نقاش با استفاده از گيرايي و ارزشهاي ويژة هر رنگ و ارزش دادن و ايجاد شأن و مرتبه در فضاي نقاشهاي خود، نوعي بعد معنوي و عرفاني را خلق ميكند و به همين جهت از فركانس نوري رنگها در تابلوهاي خود به نحو احسن استفاده ميكند و ارزش هر شيء، موجود، مكان و زمان را به زيبايي تمام در جايجاي تابلو مشخص و مجسم ميسازد. هنرمندان نقاشي ايراني تا اواسط دورة صفويه بيشتر از رنگهاي غيرروغني استفاده ميكردند كه قابليت كار در اندازههاي كوچك را بهخوبي دارا بود؛ به همين جهت كتابآرايي و ترسيم تابلوهاي كوچك در اندازههاي صفحات كتاب بسيار رايج شد و رونق گرفت.
اما در مواردي خاص، روي اشيايي كه در معرض تماس دست قرار داشتند، مانند قاب آيينه، جلد كتاب، قلمدان، درهايي كه روي آنها نقاشي ميشد و غيره - كه البته اين موارد عموماً خارج از حيطة كتاب و كتابآرايي بودند - آنها را با روغنهاي مخصوص ميپوشاندند. در ايران استفاده از رنگهاي معدني و گياهي رونق بسيار داشته و بههمين دليل، براي كتابآرايي يا رنگآميزي الياف مانند قالي، گليم، جاجيم، و ديگر بافتنيها يا حتي در ساخت كاشي و معماري استفاده ميشده است كه در اينجا رنگ علاوه بر زيبايي ماية دوام و بقاي آن شيء بوده است.
امروزه توسعة صنعت و تجارت و ازدياد كار در زمينههاي مختلف رنگسازي باعث كمسو شدن كاربرد اين نوع رنگها گرديده و رنگهاي شيميايي جاي آنها را گرفته است كه در زمينة نقاشي نياز به بازنگري و مطالعة اين رنگها احساس ميشود و خوشبختانه يكي از هنرمندان دانشمند و عاشق هنرهاي ايراني، جناب آقاي مهندس جليل جوكار، با تلاش چندينساله پيگير اين مهم شده و تحقيقات بسيار ارزندهاي در زمينة رنگهاي معدني، گياهي و شيميايي انجام داده و حاصل آن را بهصورت كتابي ارزشمند براي جامعة هنري و علمي اين مرز و بوم و دوستداران آن فراهم آوردهاند كه ماية خوشحالي و قدرداني است.
محمدباقر آقاميري
رئيس انجمن نگارگري ايران
10/10/1384
فهرست مطالب
پيشگفتار
مقدمه
فصل اول: رنگ چيست؟
تاريخچة رنگسازي
رنگ در قلمرو علم
رنگشناسي هنري
روانشناسي رنگها
فصل دوم: رنگدانهسازي
مقدمه
بخش اول: رنگدانههاي سفيد
شيوة ساخت رنگدانة بلانك فيكس
شيوة ساخت رنگدانة سينكا
شيوة ساخت رنگدانة تيتان
شيوة ساخت رنگدانة سفيداب روي
شيوة ساخت رنگدانة هيدروكسيد سرب
شيوة ساخت رنگدانة كلريد سرب
شيوة ساخت رنگدانة سولفات سرب
شيوة ساخت رنگدانة سولفيد روي
شيوة ساخت رنگدانة اگزالات باريم
شيوة ساخت رنگدانة كربنات باريم
بخش دوم: رنگدانههاي زرد
شيوة ساخت رنگدانة زرد يُديد سرب
شيوة ساخت رنگدانة ماسيكو يا مردار سنگ طلايي از هيدروكسيد سرب
شيوة ساخت رنگدانة زرد ديكرومات سرب
شيوة ساخت رنگدانة زرد كادميم
شيوة ساخت رنگدانة زرد قلع
شيوة ساخت رنگدانة زرد فسفات آهن
شيوة ساخت رنگدانة زرد كرومات باريم
شيوة ساخت رنگدانة دي كرومات باريم
شيوة ساخت رنگدانة زرد كرومات استرانسيم
شيوة ساخت رنگدانة زرد فريسيانيد كادميم
شيوة ساخت رنگدانة زرد فروسيانيد روي
شيوة ساخت رنگدانة زرد كرومات روي
شيوة ساخت رنگدانة زرد فريت
بخش سوم: رنگدانههاي آبي
شيوة ساخت رنگ خُمي نيل
شيوة ساخت رنگدانة لاجورد
شيوة ساخت رنگدانة آبي كبالت
شيوة ساخت رنگدانة آبي كبالت تتراتيوسياناتومركورات
شيوة ساخت رنگدانة آبي كلريد بازي كبالت
شيوة ساخت رنگدانة آبي پروس
شيوة ساخت رنگدانة آبي تورنبال
شيوة ساخت رنگدانة آبي آزوريت
شيوة ساخت رنگدانة آبي فيروزه
شيوة ساخت رنگدانة آبي سريولين
شيوة ساخت رنگدانة آبي فتالوسيانين
بخش چهارم: رنگدانههاي قرمز
شيوة ساخت رنگدانة قرمز اُخرا
شيوة ساخت رنگدانة قرمز شنگرف
شيوة ساخت رنگدانة قرمز تركي
شيوة ساخت رنگدانة قرمز سرب
شيوة ساخت رنگدانة قرمز نيكل
شيوة ساخت رنگدانة قرمز اكسيد مس
شيوة ساخت رنگدانة قرمز كادميم
بخش پنجم: رنگدانههاي سبز
بخش ششم: رنگدانههاي بنفش
بخش هفتم: رنگدانههاي نارنجي
بخش هشتم: رنگدانههاي سياه
دودههاي كربن
دودة چراغ يا دوده گياهي
دودة استخوان
گرافيت
فصل سوم: شيوة تهيه مواد رابط و رنگپايهها.
صمغها
مومها
چسبها
روغنها
حلالها
مواد سيكاتيو يا خشككنندهها
تركيبات انعطافدهندة رنگ
لاكها
ورنيها
مواد ضد كپك و ضد باكتري
فصل چهارم: شيوة ساخت رنگهاي هنري
بحثي در اجزاي رنگ
ملاكهاي انتخاب فرمول رنگ
شيوة ساخت آبرنگ
شيوة ساخت گواش
شيوة ساخت رنگ روغن
شيوة ساخت مواد پوششي سطح بوم
شيوة ساخت مداد رنگي
شيوة ساخت پاستل
شيوة ساخت تمپرا
رنگآميزي كاغذ
رنگآميزي كاغذ با رنگهاي گياهي
رنگآميزي كاغذ با رنگهاي شيميايي
شيوة ساخت رنگدانة طلا
شيوة ساخت لعابهاي رنگين
ضمايم
جدول حلالهاي مورد استفاده در رنگسازي
جدول جرم اتمي برخي عناصر
معادلات شيميايي فصول رنگدانهسازي
واژهنامة انگليسي به فارسي
نمايه
آناليز رنگي برخي از آثار كمالالدين بهزاد