برنامه حماسه‌خوان در ویژه برنامه بزرگداشت استاد فقید محمود فرشچیان(از اعضای پیوسته فرهنگستان هنر) ، میزبان مجید شاه‌حسینی، رییس فرهنگستان هنر و عبدالحمید قدیریان، از اعضای گروه تخصصی تجسمی و عضو پیوسته این فرهنگستان بود. این برنامه در دو قسمت از شبکه یک سیما پخش و گزارش محتوایی بخش اول به همراه لینک فیلم اصلی در این وبگاه منتشر شد. در ادامه، خلاصه‌ای از بخش دوم این نشست گفتگو محور که مورخ چهارشنبه 22 مردادماه منتشر شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، مجید شاه‌حسینی در آغاز این بخش از برنامه گفت: می‌دانیم که در قرآن وحی ذی‌مراتب است و اختصاص به انبیا ندارد. به علاوه شیاطین هم به اولیای خود وحی می‌کنند. این روایت از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که هیچ شاعری نیست مگر آنکه به او وحی می شود؛ یا از فرشته‌ای و یا از شیطانی. از این‌رو می‌توان گفت ذات هنر مبتنی بر وحی است. یعنی هنرمند بسته به ارتفاعی که اختیار می‌کند، دریافت خود را مبتنی بر وحی رحمانی یا شیطانی بازنمایی می‌کند. این مطلب، فقط حرف ما نیست.اثر وحی در آثار یک هنرمند حتی در نظریات مستشرقین معتبری مثل گوته و بسیاری افراد در اروپای قرون وسطی، عصر رنسانس، دوره روشنگری و... کاملا برجسته است.

در پاسخ به این پرسش که معیار ارزش‌گذاری هنری ما نسبت به آثار هنرمندان چیست؟ باید گفت اینکه آن هنرمند تا چه ارتفاعی بالا رفته، کدام مدل از وحی بر جان او نشسته است و او در آینه اثر هنری خود، کدام مدل از وحی را بازنمایی کرده است؛ موضوعیت دارد. به نظر می‌رسد در تابلوهای استاد فرشچیان ما جهان را از ارتفاعی بسیار بالا نگاه می‌کنیم و ایشان، وحی دریافتی را بدون هیچ دخل و تصرفی بازنمایی می‌کند. در حالی‌که از میان معاصران قبل از انقلاب ایشان کسانی بودند که با نگاه فرمالیستی به مفاهیم دینی، به سراغ چنین محتوایی رفته بودند و اتفاقا نگاه حاکمیتی آن زمان نیز از این نوع استقبال می‌کرد.

وی افزود، هنرمند لاجرم مخاطب خود را بر مرکبی سوار می‌کند. در اینجاست که تفاوت دیدگاه وی، در مناظری که مخاطبان او می‌بینند، تفاوت ایجاد خواهد کرد. فرق است بین زمانی که شما در یک سفینه فضایی به تماشا نشسته‌اید با زمانی که در یک دالان زیرزمینی حرکت می‌کنید. به عنوان مثال، بر خلاف آثار هنرمندان مدرن و پست مدرن غربی که بعضا مخاطب را به قعر زمین می‌برند، آثار حافظ عرشی و متعلق به عوالم بالاست. جایگاه هنری استاد فرشچیان در نگارگری معاصر، معادل جایگاهی است که محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار در شعر معاصر ایران دارد. او ضمن احاطه به همه دانش روز و تکنیک‌های غربی در این عرصه، جهانی را بازنمایی می‌کند که در آثار بسیاری وجود نداشته است. واقعیت آنچه در آثار استاد فرشچیان می‌بینیم، هنر مرتفع است.

رییس فرهنگستان هنر، ضمن اشاره به ویژگی‌های مکتب سقاخانه از این منظر و پرداختن به هنر مدرن و پست‌مدرن غربی و تهی بودن آن از روح معنویت، آینه‌گی نمودن مرحوم فرشچیان در انتقال وحی متعالی که بر جان وی نشسته است را متذکر شد و گفت در این ارتفاع است که ما مفاهیم مثال‌زدنی آثار ایشان از قبیل ضامن آهو، عصر عاشورا، یتیم‌نوازی حضرت علی(ع)، داستان ابراهیم(ع)، شام غریبان و ... را می‌بینیم.

او افزود: هر دو هنر ناری و نوری در بخش‌هایی به زبان رمز و نشانه سخن می‌گویند. نشانگان متعالی هنر رحمانی که بیانگر مفهوم ولایت تکوینی است، اعم از شمسه، بُته‌جقه، نور منتشر، قوس‌های معنادار و ... را در نگارگری اسلامی مفاهیم خاصی را منتقل می‌کنند و مخاطب در مواجهه با این مفاهیم، درک می‌کند که همه جهان در محضر اراده الهی سر خم کرده‌ و به مقام رضای به قضای الهی رسیده‌اند. چنین آثاری مخاطب را در سلوکی آسمانی با هنرمند همراه می‌کند. 

در ادامه عبدالحمید قدیریان از ایران‌دوستی استاد فرشچیان گفت و تاکید کرد: ما هیچ وقت ندیدیم که ایشان در حوادث گوناگون و فراز و نشیب‌های سالیان، دستخوش تغییر شود و کلام منفی به زبان آورد. عشق ایشان به رشد ایران از لحن کلام و آثار این هنرمند برجسته، مشهود است. بصیرت ایشان در تقویت مفاهیم اصلی فرهنگ ایرانی، باعث می‌شود که برای رسیدن به مقصد الهی از مسیر عناصری که مجرای رحمت خداوندی هستند عبور کند و نور اهل‌بیت را در آثارش نشر دهد. این یعنی شناسایی مسیر درستی که خود هنرمند و جامعه مخاطبانش را به رستگاری برساند.

وی گفت: با توجه به ابعادی بودن انسان و توانایی در سیر عوالم گوناگون، یک هنرمند دینی باید فضای وجودی خود را پاکیزه نگاه دارد تا بتواند منظر و زاویه دید درستی اتخاذ کند. باید در فضای معنوی و الهی سیر کند. زیرا نور جاری خداوند، در ظرف وجودی پاکیزه‌ای متجلی خواهد شد که خود را در بستر مناسب این اندیشه قرار دهد. در مواجهه با آثار استاد فرشچیان و استمراری که در انعکاس نظام اندیشگانی ایشان مشاهده می‌شود، به نظر می‌رسد ایشان در بهشت درونی خود مستقر بوده‌اند و تنها گه‌گاه از آن بیرون می‌آمدند و اثری خلق می‌کردند که روایتگر آن بهشت درونی باشد. بهشتی که برخاسته از مبادی عقلانی محکم است، ساکن در آن فضا، مسیر و مقصد را می‌شناسد و پس از رسیدن به مقصد، از آن دست نمی‌کشد.

در تکمیل و جمع‌بندی مطالب یاد شده، مجیدشاه‌حسینی قابلیت و توانمندی خلق اثر را از عنایات اعطاییِ حق‌تعالی دانست. وی از استمرار و تداوم حرکت هنری استاد محمود فرشچیان یاد کرد و ایشان را انسان متصلی خواند که در سلوک 96 ساله خود، محضریت الهی را درک کرده است.
وی با اشاره به فیلم ترنج، اثر مجتبی راعی از تقابل هنر ناری و نوری سخن گفت و نقش درک محضر اساتید اخلاق را، در رسیدن به نگاه متعالی برای خلق آثار وزین هنری یادآور شد. وی دستگیری خضر راه را در سلوک هنری ضروری خواند و و هنر را اکسیر ماندگاری دانست که پس از هنرمند برجای می‌ماند و برای آیندگان از اندیشه خالق خود حکایت خواهد کرد.

فیلم کامل این گفتگو را اینجا ببینید.