پژوهشکده هنر، نخستین حلقه از سلسله نشست‌های: «هنر و آموزه‌های شرقی» را به تحلیل و ارزیابی «نویافته‌های هنر مانوی» از زبان دو تن از صاحب‌نظران این حوزه اختصاص داد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر، وابسته به فرهنگستان هنر، این نشست پژوهشی که عصر روز دوشنبه ۱۲شهریور با حضور و استقبال چشمگیر علاقه‌مندان و ‌پژوهشگران برگزار شد، با همت گروه هنر شرق پژوهشکده هنر شکل گرفت و نخستین گام از سلسله نشست‌های «هنر و آموزه‌های شرقی» به شمار می‌رود.

در این نشست،  محمد شکری فومشی، مدرس، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و ‌نویسنده و پژوهشگر نام آشنای حوزه مطالعات متون مانوی، و سونیا میرزایی، پژوهشگر ادبیات و اسناد و ‌نسخ تاریخی، به تحلیل عناصر مفهومی‌ــ‌زیباشناختی کیهان نگاره هنر مانوی در چین پرداختند.

شکری فومشی در ابتدای سخن خود با بیان این نکته که: در ۱۲سال اخیر، انقلابی در یافته‌های حوزه میراث هنر و فرهنگ مانوی در چین رخ داده اظهار داشت: نویافته‌ها شامل عمارت‌ها، ابنیه و اشیای آئینی مانوی، مجسمه‌های مانی و نقاشی‌های دیواری است.

در بخش مستندات و منابع مکتوب نیز، دستنویس‌هایی شامل ۵۲۰ برگ کشف شده که در میان اینها ما تعداد ۱۰ ابریشم نگاره داریم که شامل: نگاره سیاه و سفید، کیهان نگاره و سپنتانگاره و زادنگاره مانی است.

وی با این مقدمات به بحث پیرامون مطلب اصلی که «کیهان نگاره» مانوی است پرداخت. به گفته این پژوهشگر مطالعات مانی شناسی، طوماری است بلند و شامل ۹۰۰ عنصر هنری که تا امروز شناسایی شده می‌شود. این عناصر هنری به لحاظ ارزش‌های تاریخی، استنادی و زیبایی‌شناختی و از حیث پر جزئیات بودن و در برگرفتن حداکثر عناصر و مفاهیم، در نوع خویش در تمامی جهان، یک اثر منحصر به فرد و بی نظیر محسوب می‌شود.

وی آنگاه به تحلیل مورد به مورد اجزا و عناصر این نگاره از منظر کیهان شناختی، عناصر معنوی‌ــ‌کلامی، ارزش‌های هنری و.... پرداخت و یادآور شد: به نظر می‌رسد این طومارنگاره، بازنمایی چینی همان چیزی باشد که ما به عنوان: «ارژنگ» یا «ارتنگ» مانی می‌شناسیم. این کتاب در چین کاملا شناخته شده بوده و کهن‌ترین سند که از آن سراغ داریم متنی چینی است به نام: «بودای روشنی؛ چکیده مفاهیم و آموزه‌های مانی» که از کتابی به نام: «نگاره ۲بن (نیک و شر)» سخن می‌گوید.

این مدرس و پژوهشگر هنر مانوی آنگاه با بیان عناصر و انگاره‌های کیهان‌شناختی این نگاره که در آن، ۱۰ آسمان مطبق و ۸ زمین داریم، به تحلیل و تفسیر نگاره‌های آن پرداخت که به گفته وی، تماما اسطوره آفرینش مانوی را در یک کلیت، بازنمایی می‌کنند و برای فهم عناصر اسطوره‌ای این ابریشم نگاره، باید از پیش، عناصر اسطوره آفرینش و رستاخیز در اندیشه مانوی را دانست و شناخت و هرگونه بررسی و تحلیلی بدون این پشتوانه، بی نتیجه و بی اثر خواهد بود و ضرورت دارد که از قبل با منابع اصیل تحقیقاتی مانویت آشنا باشیم.

 شکری فومشی در بخش دیگر سخنان خود، به تبیین اسطوره آفرینش مانوی پرداخت و گفت: در این افق کیهان‌شناختی، کیهان در اختیار دو نیروی از ازل جدا از هم بوده است: «خیر» و «شر»؛ خیر در تفکر مانوی، «پدر» نامیده می‌شده و پدر روشنی و زروان، که همسری دارد بنام «مادر زندگی» و جایگاه اینان در «عرش اعلا» یا «بهشت برین» است؛ در جایی به نام: «شخینا» که مقام امن و آرامش مطلق است. پدر، در جنگ با اهریمن و ظلمت که در جنوب است، پسرش را می‌فرستد که «انسان قدیم» است و «کریستوس» نام دارد. کریستوس، ۵ فرزند دارد که بعد از او، ایزد دیگری به نام: «روح زنده» فرستاده می‌شود.

سخنران نشست در ادامه توضیحات خود خاطرنشان کرد: مانویان این دنیا را ذاتا پلید و ساخته شده از خون، گوشت و پوست دیوها می‌دانند.

در این هنگام نوبت به دومین سخنران نشست، سونیا میرزایی رسید که به سوابق پژوهش‌های صورت گرفته در حوزه مطالعاتی «میراث مانویت» اشاره کرد و گفت: نخستین بار، یوتاکایوشیدا، دانشمند ژاپنی، در هفتمین کنفرانس مطالعات مانوی در دوبلین در سال ۲۰۰۹، این کیهان‌نگاره را کشف و شناسایی و معرفی کرد. آنچه توجه او را نخستین بار به خود جلب کرد، ۱۰آسمان و اجزای آن بود که در متون مانوی بارها به آن اشارت رفته است. سپس سوزانا گولاچی و جیسون بیدون در سال ۲۰۱۵، تصویر کیهان نگاره را با 9 پرده دیگر با عنوان: مطالعاتی در نقاشی مانوی بازیافته از جنوب چین معرفی و نشر داده و به ابعاد پژوهش در این نگاره، وسعت و دامنه‌هایی تازه بخشیدند و به بازخوانی و تفسیر عناصر آن پرداختند که بسیاری از آنها تاکنون در حد فرضیه و احتمال مانده است.

این پژوهشگر مطالعات و متون مانوی در ادامه، ضمن گزارشی از اقدامات انجام شده در بررسی شخینای AوB توسط این گروه از اشخاص دیگری که درباره پرده کیهان‌نگاره کار کرده‌اند سخن گفت. از جمله در سده ۱۳ میلادی که راهبی بودایی در کتاب خود: گزارش جامع درباره بودا و دیگر بنیان‌گذاران، به مروجان ایدۀ «دو بن» اشاره می‌کند که در آن طی روایتی بومی، پی ریزی کیهان و زمین شرح داده می‌شود و شامل رویدادهای اسطوره‌ای آفرینش و رستاخیز است. بنابراین تصور می‌شود آن اثری که راهب بودایی ازآن یاد کرده همین پرده کیهانی باشد.

وی افزود: عنصر دیگری که احتمال می‌دهیم این اثر در دوره (مینگ) خلق شده باشد این است که در سمت چپ تصویر، مانی و ایزدان بر روی ابر نشسته‌اند و 4 نفر بر ابرهای سرخ که تقسیم‌بندی مردم چین در دوره (هان) را بازتاب می‌دهد: دانشمندان، کشاورزان، صنعتگران، بازرگانان، که در دوره‌های بعد به طبقات دیگری نیز توسعه یافت: صاحب منصبان، سربازان، طبیبان و دانشمندان، غیبگویان، بازرگانان، راهبان.

وی سپس به تحلیل عناصر بصری نگاره‌ها در طومارنگارۀ مورد بررسی در این نشست پرداخت و به عناصری از جمله: ردای مانی، سفر کیهانی از تاریکی به عالم بالا، نور و عرش اعلا و.... اشاره کرد و گفت: این اثر بزرگ، بالغ بر ۹۰۰ نقش‌مایه دارد و شامل نقوش گیاهی، جانوری، انسانی، عمارات و ابنیه و شرح معراج‌های روحانی ایزدان و فرشتگان همراه و ملازم آنهاست.

میرزایی در بخش دیگر گفتار خود با تحلیل هشت لایه زمین بر اساس دو‌محور: ۱) ۴ لایه زیر زمین و ۴ لایه زبرین و ۲) بر اساس موقعیت ۲ فرزند مهرایزد: شهریار شکوه و اطلس، به تشریح دو‌گونه متفاوت در تقسیم، تفسیر و تطابق عناصر نگاره‌ها بر اساس بن‌مایه‌های اساطیری مانوی و بیان فرضیه‌ها و احتمالات پرداخت.

وی با ذکر اینکه: در لایه ششم ۱۲در وجود دارد و ۴ فرشته در لایه هشتم قرار دارند، به مواردی چون ۴ دروازه و ‌کوه سومر، ۳۲ شهر بر درخت زندگی و ۴ فرشته زانو زده، اهمیت بی نهایت درخت زندگی در دین مانوی که ۳ ساقه دارد، عالم جو؛ که میان لایه‌های زمین و افلاک قرار گرفته و هشتمین اورنگ برآن برپا شده و داور دادگر، دادار داور همه آدمیان بر فراز آن جلوس کرده است، مارها؛ که نماد اهریمن و مظهر پلیدی هستند و مار ۶ سر در نگاره که می‌کوشند در این دنیا انسان‌ها را در کام خود درکشند و ببلعند، هشتمین حضور مانی در مقام یک زائر روحانی در کهکشان و عالم جو، ظهور دائوئیسم، خدایان تندر، نشانه‌ها و آثار و نتایج نفوذ هنر بودایی با ترسیم ۶ دست بودن مانی، ده فلک، چرخ گردان منطقه البروج با دو فرشته مذکر و مونث، رهایی پاره‌های نور از میان بقایای بدن دیوان یا جریان پالایش و.... اشاراتی نمود و در خصوص هریک، توضیحاتی ارائه داد.

در اینجا  شکری فومشی نخستین سخنران نشست «هنر و آموزه‌های شرقی» در ادامه سخنان خانم میرزایی بیان کرد: خورشید و ماه از آن جهت که وسیله انتقال ارواح از این عالم‌اند به شکل گردونه یا کشتی تجسم یافته‌اند. وی در ادامه به مبحث ۱۲نور به صورت انسان با تقسیم ۶ تن در سمت راست و ۶ تن در سمت چپ رسید که تبارشان به ۱۲ ائون در یونان باستان می‌رسد و ۱۲ شهریاری هستند که یار و دستیار خدای اصلی‌اند با نشان هاله‌های نور.

۴ شخصیت نشسته بر مسند نیلوفرین بر اساس کفالیون یکم محتمل است: زرتشت، مسیح، بودا و مانی باشند و آخرین و در عین حال مهم‌ترین بخش پرده ما در قسمت فوقانی: «شخیناه» یا: تختگاه عرش اعلای خداوندی است. جایگاه پدر مهین و بزرگ که در بالاترین قسمت استقرار یافته است. ۱۲ ایزد بی نیاز بزرگی در دسته‌های ۳ تایی که خداوند مطابق تصویر خود، آنها را خلق کرده است: ۵ اندام و ۵ صفت انتزاعی پدر بزرگی‌ها: خرد، هوش، ادراک، فکر، بینش.

پایان بخش و جمع‌بندی این گفتار، تحلیل و شرح این پنج صفت توسط سخنران نشست بود.

گفتنی است در انتهای گفتار دکتر محمد شکری فومشی، حاضران به طرح پرسش‌های خود پرداختند که سخنران به این پرسش‌ها پاسخ گفت.

پژوهشکده هنر، سلسله نشست‌های پژوهشی «هنر و آموزه‌های شرقی» را با حضور صاحب‌نظران، استادان و پژوهشگران حوزه‌های مطالعات هنرپژوهی شرق و عموم علاقه‌مندان مباحث تخصصی و نظری هنر، ادامه خواهد داد.