فناوری­‌های مبتنی بر بلاکچین که روشی برای ثبت و ضبط داده‌هاست، با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و در بسیاری از حوزه‌ها وارد شده است. گرچه بیشترین نمود این فناوری را در ارزهای دیجیتال که سرمایه‌های سنتی را به چالش کشیده می‌توان مشاهده کرد، هنر دیجیتال و دنیای هنر نیز متأثر از این فناوری بوده است. در حوزه هنر دیجیتال، این فناوری در قالب مفهومی تحت عنوان NFT[1] یا همان توکن‌های غیرقابل تعویض ارایه شده است که یکی از قوی‌ترین مفاهیمی است که از فناوری بلاکچین منتج شده است. نگاهی به مفهوم و کاربرد NFT و لزوم مطرح شدن گفتمان آن در کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که موضوع این یادداشت است.

توکن‌های غیرقابل تعویض دارایی‌های دیجیتالی هستند که می‌توانند بیانگر آثار هنری در قالب عکس، ویدیو، نقاشی، موسیقی و سایر محتواهای دیجیتال باشند. این توکن­‌ها در واقع داده دیجیتال ذخیره‌شده در یک بلاکچین است که بر منحصربه‌فرد بودن یک دارایی دیجیتال و همچنین تأیید مالکیت آن دارایی دیجیتال گواهی می‌دهند. این دارایی‌های دیجیتال به‌صورت آنلاین و با استفاده از ارزهای دیجیتال معامله می‌شوند. فناوری NFT این مکان را فراهم می‌کند که «منشأ» یک محتوای دیجیتال مشخص شده و ایجاد کننده و همچنین مالک فعلی آن اثر کاملا قابل تشخیص باشد. در تعریفی ساده‌تر، NFTها را می‌توان به عنوان گواهی الکترونیکی برای هر دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌های منحصر به فرد در نظر گرفت که منشأ و سایر جزئیات مربوط به مالکیت یک محتوای دیجیتال را رمزگذاری می‌کنند. افراد می‌توانند دارایی‌های مبتنی بر NFT را در یک حساب بلاکچین یا کیف پول دیجیتال نگه‌داری کنند.

فناوری NFT با سرعت بسیار زیادی در حال گسترش بوده و توجه هنرمندان و مجموعه داران بسیاری را به خود جلب کرده است. شاهد این مطلب اینکه حجم معاملات این فناوری از 2 میلیارد دلار فراتر رفته در چهار ماه اول سال 2021 بیشتر از ده برابر کل حجم معاملات NFT در سال ۲۰۲۰ بوده است.[1]  بازارها و درگاه‌های فروش NFT فرصت بی‌نظیری برای ارائه و فروش آثار دیجیتال با امنیت بالا برای هنرمندان فراهم کرده است. بازارهایی که پویایی جدیدی در دنیای هنرمندان، مخاطبان و خریداران آثار هنری ایجاد می‌کنند. از سویی دیگر، خریداران NFT به این خریدها به عنوان سرمایه‌گذاری نگاه می‌کنند. اینکه اثر هنری به عنوان سرمایه‌ای دیده می‌شود که می‌تواند دوباره در قالب دیجیتال فروخته شود، پویایی جدیدی میان هنرمندان، مخاطبان و سرمایه‌داران ایجاد کرده است. از سویی دیگر، در این بستر هنرمندان این توانایی را دارند که دلالان آثار هنری را کنار زده و آثار خود را مستقیماً به بازار ارایه کنند.

 در مقایسه با آثار هنری فیزیکی، تکثیر و کپی محتوای دیجیتال بسیار ساده‌تر از محتوای فیزیکی بوده و عملا تفاوتی بین یک کپی دیجیتال و نسخه اصلی وجود ندارد. این مساله چالش بزرگی برای هنرمندان دیجیتالی برای مالکیت معنوی آثار هنر دیجیتال است، چراکه اثر هنر دیجیتال می‌تواند بی‌نهایت بار بازتولید شده و آن را بی‌ارزش کند. ایجاد نسخه NFT از آثار هنر دیجیتال این امکان را برای تولید‌کنندگان آثار فراهم می‌کند که مالکیت محتوای دیجیتال تولید شده توسط خود را که در شبکه قابل تایید است بر عهده داشته، و از سویی دیگر امکان انتقال مالکیت اصل اثر و خرید و فروش آن را مدیریت کنند. بسیاری از آثار هنر دیجیتال به دلیل ترس از کپی شدن دارای مشکلات زیادی برای ارایه در قالب نمایشگاه‌های دیجیتال بوده‌اند. این در حالی است که استفاده از فناوری مبتنی بر NFT می‌تواند تغییرات زیادی در دسترسی مخاطبان به آثار هنر دیجیتال در عین حفظ مالکیت معنوی آن آثار برای هنرمندان ایجاد کند.

یکی از فرصت‌هایی که این فن‌آوری می‌تواند فراهم کند، ایجاد NFT برای آثار موجود در موزه‌ها است که می‌تواند منبع مالی قابل توجهی برای موزه‌های کشور باشد . هر موزه دارای گنجینه‌ای از مصنوعات است که هویت دیجیتالی آن را می‌توان از طریق NFT ایجاد کرد. این مصنوعات  دیجیتالی را می‌توان بدون هیچگونه حقوقی بر روی مصنوعات واقعی متناظر آن در موزه برای فروش قرار داد. چیزی که خریدار دریافت می‌کند، NFT  واقعی یک مصنوع موزه است که منشاء و مالکیت آن کاملا در شبکه قابل اثبات و پیگیری است. به عنوان مثال، اگر یک NFT از نقاشی تالار آینه کمال‌الملک ایجاد شده و در یک رسانه بلاکچین به فروش برسد، مطمئناً علاقه‌مندان زیادی را به خود جلب می‌کند چرا که تنها یک نسخه دیجیتال از این اثر که توسط متولی صدور آن که کاخ گستان است، وجود خواهد داشت. از سویی دیگر، هر بار که NFT دست به دست می‌شود، تولید کننده اثر می‌تواند کمیسیون پلتفرم را در ارزش فروش دریافت کند و آن را به یک جریان مداوم تامین مالی تبدیل کند. در این میان، موزه مالکیت مصنوعات فیزیکی را از دست نمی‌دهد و فقط این نسخه دیجیتال و NFT اثر است که در حال مبادله و تغییر مالکیت است. این مسئله در مورد آثار هنری تولید شده توسط هنرمندان نیز برقرار بوده و هنرمندان می‌توانند فروش NFT آثار خود را در کنار فروش مصنوع فیزیکی مورد توجه قرار دهند.

گرچه ممکن است ارزش NFT ها در دنیای واقعی کمی قابل تردید باشد، اما این مسئله می‌تواند به نوعی آغازگر نظریه جریان مهاجرت انسان از دنیای فیزیکی به دنیای مجازی باشد. دنیایی که ارزش‌های موجود در آن نیز می‌تواند به شکل مجازی باشد. گسترش سریع و محبوبیت ایجاد، خرید و فروش آثار هنر دیجیتال در قالب NFT می‌تواند بیانگر فراگیر شدن سریع آن در کشور نیز باشد. گرچه اصل و اساس فناوری‌های مبتنی بر بلاکچین غیر متمرکز بودن آن و امکان تولید و انتقال بدون کنترل و نظارت یک نهاد متمرکز است، لزوم مطرح شدن گفتمان مربوط به این موضوع در کشور میان هنرمندان، مخاطبان، متولیان و سیاستگذاران عرصه هنر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از یک سو می‌بایست آموزش و تسهیل استفاده از این فناوری برای بهره‌گیری از فرصت‌هایی که برای هنرمندان و فعالان این حوزه فراهم می‌کند، مورد توجه قرار گیرد. از سویی دیگر، امکان ایجاد نهادهای نظارتی و قانونی برای حمایت از مالکیت دارایی‌های دیجیتال مبتنی بر NFT و بسیاری مسایل حقوقی که ممکن است در این فضای جدید بروز کند اهمیت دارد. در هر صورت، مطرح شدن گفتمان  NFTدر جامعه هنرمندان و بررسی نکات مثبت و چالش‌هایی که ارایه اثر هنری در قالب NFT می‌تواند داشته باشد، ضروری بوده و لازم است ساز و کارهایی برای محافظت از حقوق مؤلفان در این فضا تعریف شود.

                                                                                                                                               یونس سخاوت

                                                                                                                                  دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز

                                                                                                                              عضو گروه چندرسانه‌ای فرهنگستان هنر

                                                                                                                                               آبان 1400