طرح ديدار با پيش‌كسوتان هنر ايران، طرحي است كه از چندي پيش به عنوان پيش زمينه همايش گنجينه‌هاي از ياد رفته هنر ايران از سوي فرهنگستان هنر آغاز شده است. در ادامه اين طرح، نمايندگان فرهنگستان، از جمله دكتر جواد علي محمدي و مهدي فرجام نيا به استان گلستان سفر كرده و به ديدار استاد نيازمحمد نيازي، قالي‌باف و پژوهشگر در زمينه قالي تركمن، در گنبد كاووس رفتند.

استاد محمد نيازي در گميشان متولد شد و از سن پنج سالگي با از دست دادن پدر و مادر، نزد عموي خود زيست. اكنون 85 سالگي را پشت سر مي‌گذارد. بيست و هفت سال در تهران زندگي كرده و فارغ التحصيل زبان روسي از انجمن روابط ايران و شوروي است. از حدود سي سال پيش پژوهش و بررسي در زمينه فرش تركمن را آغاز كرده و اقتصاد قوم تركمن را وابسته به دو موضوع كشاورزي و صنايع دستي مي‌داند و مي‌گويد: «پنجاه درصد زندگي جامعه تركمن، به فرش وابسته است. تعداد صنايع دستي ما در ايران به رقم پنجاه و دو مي‌رسد كه فرش در اين ميان در رتبه بيست و ششم قرار دارد. ويژگي فرش تركمن در مقابل فرش‌هاي ديگر، اين است كه اين فرش بر اساس انديشه‌هاي انتزاعي و هندسي بافته شده و بافت آن ذهني است، نه تقليد از دنياي گياهان يا جانوران. فرش تركمن هشتصد و يازده نقش مايه با اشكال گوناگون دارد كه هيچ‌كدام به ديگري شبيه نيست. اين امر خلاقيت مادران تركمن را نشان مي‌دهد كه توانسته‌اند بدون استفاده از هيچ‌گونه نقشه مكتوب يا كتاب يا هر چيز ديگري و تنها با اتكا بر ذهن خويش، به اين تعداد نقش مايه دست يابد.»

وي در پاسخ به سؤال دكتر علي محمدي درباره علت استفاده بيشتر از رنگ‌هاي گرم به عنوان رنگ غالب در فرش‌هاي تركمن مي‌گويد: «تركمن از زماني كه از «كمون» خارج شده تاكنون، پنج بار مذهب خود را تغيير داده. بودائيسم، شمنيزم، زرتشت، موسويزم و اسلاميزم پنج مذهب تركمن‌ها از آن دوران تاكنون است. رنگ لاكي مورد استفاده در فرش‌هاي تركمن از آتش و همچنين از طلوع و غروب بسيار زيباي خورشيد گرفته شده است. من فكر مي‌كنم توجه به آتش در مقطعي از زمان كه در مذهب شمنيزم، با توجه به احتياج فراوان به آتش، آن را مي‌پرسيدند، وارد تفكر تركمن شده. در اين زمينه افسانه‌اي هم هست كه در آن شاهزاده خانمي‌عاشق چوپاني مي‌شود. رابط آن دو پرنده‌اي است كه پشم را از چوپان مي‌گرفته و براي شاهزاده خانم مي‌برده است و رنگ قرمز، نشانه خون دل آن‌هاست كه در اين عشق مي‌خورده‌اند. اما به هر حال با توجه به آنكه فرش تركمن در حدود 6000 سال پيش ابداع شده، نمي‌توان خاستگاه رنگ آن را به طور دقيق مشخص كرد.»

دكتر علي‌محمدي مي‌پرسد كه چرا نقوش فرش تركمن بيشتر شكسته است و نقش گردان در آن به چشم نمي‌خورد. اين نقوش شكسته از كجا سرچشمه گرفته است؟ و استاد پاسخ مي‌دهد: «همان‌طور كه گفته شد در مقابل خالق اين نقش هيچ نقشه‌اي نيست و خالق تنها از طريق ذهن اين نقش را خلق مي‌كند. همان‌طور كه مي‌دانيد امپرسيونيسم شيوه‌اي در هنر نقاشي و گوياي حالات ذهني هنرمند بوده و عواطف و احساسات دروني او را نشان مي‌دهد. اين نقوش هم همان احساسات دروني هستند و اثر تفكر در درون فرش تركمن است. اما از آنجا كه گره تركمن مربع يا مستطيل است، قابليت بافت خطوط منحني را ندارد. از سوي ديگر پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسياي مركزي، فرش‌هاي تركمن تحت تأثير دين و فرهنگ عرب قرار گرفته كه در آن مصور ساختن بودني‌‌هاي زنده نهي مي‌شود. بنابراين ما هيچ‌گاه انسان يا حيواني را به تصوير نمي‌كشيم مگر جاي پاي آن حيوان را. به عنوان مثال يكي از نقش‌هاي فرش تركمن، جاي پاي شتر است كه به صورت شكسته تصوير مي‌شود. همچنين پنجه شير، سگ يا گرگ. چون مصور شدن خود آن موجود منع شده، خالق نقش كه همان مادر تركمن است به اين شكل خود را ارضاء كرده است.»

استاد محمد نيازي درباره نوع پشم مورد استفاده در فرش تركمن به دامدار بودن تركمن‌ها اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: «تركمن‌ها بايد پشم مورد نياز را از گوسفند به دست بياورند. بنابراين براي ايجاد ظرافت هر چه بيشتر بايد مراحلي را به انجام برسانند. از جمله آنكه پيش از چيدن پشم، گوسفند را از رودخانه عبور مي‌دهند. گوسفندي كه از رودخانه گذشت، با فشار شديدي خود را تكان مي‌دهد و در اين هنگام نوعي چربي خاص از بدنش خارج مي‌شود. اين چربي لطافت خاصي به پشم مي‌بخشد. همچنين هنگام ظهر گوسفندها را مجبور به راه رفتن مي‌كنند. با اين كار گوسفند عرق كرده و باز چربي خاص از بدنش خارج مي‌شود. همچنين كل مراحل رنگرزي پشم به صورت گياهي و با استفاده از گياهاني همچون روناس، نيل، پوست گردو، پوست انار و... انجام مي‌شود.»

در پايان اين ملاقات، استاد حاضران را به تماشاي مجموعه فرش جمع آوري شده در منزل دعوت مي‌كند. فرش‌هايي كه عمر آن‌ها گاه نزديك يك قرن است و در ميان نقوش آن‌ها كعبه مسلمين، بارگاه حضرت رسول (ص)، ده فرمان حضرت موسي، جاي پاي قو و نخستين ابزار حلاجي پشم تركمن به چشم مي‌خورد. قدمت نماد يكي از قاليچه‌ها هم نزديك به 5500 سال است. زماني كه سومري‌ها در جشن‌هاي خود چوبي به نام عود را به عنوان مشعل در دور ميدان استفاده مي‌كردند و به آن مراسم عود سوزاني گفته مي‌شد. همچنين محراب اسلام، ديواره آلاچيق تركمن و... از ديگر نقوش موجود در ميان قاليچه‌هاست. استاد ضمن بازديد گروه از مجموعه فرش‌ها يادآوري مي‌كند كه توضيح نقوش هر فرش يا قاليچه و توضيح هر يك نقش آن نيازمند كنفرانس و صرف وقت بسيار است.