همچنان در كارگاه كوچك خود در شهرستان گنبد كاووس مشغول ساختن ساز 2 تار است كه دكتر مجيد تكه به همراه دكتر جواد علي‌محمدي و مهدي فرجام نيا از سوي فرهنگستان هنر در ادامه طرح ديدار با پيش كسوتان هنر به سراغش مي‌روند.

استاد يونس ديبايي علاوه بر ساختن سازهاي دوتار و كمانچه مخصوص تركمن، ساز هم مي‌نوازد و آواز تركمني نيز مي‌خواند. گروه را به داخل خانه‌اش كه به كارگاهش چسبيده دعوت مي‌كند تا از هياهوي خيابان در امان باشند. در آنجا با همراهي دكتر تكه كه خود نيز تركمن است، براي پذيرايي، از موسيقي و آواز زنده استفاده مي‌كند و فضاي تركمني اتاق را به موسيقي تركمن آذين مي‌بندد.

پس از اجراي قطعه موسيقي، دكتر تكه درباره تاريخچه دوتار تركمن مي‌گويد: «پيدايش دوتار تركمن به پيدايش قوم تركمن باز مي‌گردد و تاريخ، پيدايش اين قوم را در حدود قرون نهم تا دهم ميلادي مي‌دانند. ولي وجود قوم تركمن، بسيار فراتر از اين تاريخ است. در واقع قوم تركمن نوادگان قوم سومر هستند. قوم سومر براي نخستين بار خط ميخي را ابداع و فرهنگ و ادبيات خود را مكتوب كرد. در يكي از كتيبه‌هايي كه يافت شده از قول يكي از فرمانروايان قوم سومر چنين نوشته شده: من، فرمانرواي تركمن دستور داده‌ام چنين بنويسند. بنابراين قوم سومر در ادامه زندگي خود، نام تركمن را براي خود بر مي‌گزينند و پيدايش قوم تركمن، هم‌زمان با پيدايش قوم سومر، يكي از كهن ترين اقوام بشري بوده و دوتار تركمن نيز در همان هنگام شكل مي‌گيرد.»

دكتر تكه از استاد ديبايي درباره تفاوت‌ها و شباهت‌هاي دوتار تركمني با ساز تنبور مي‌پرسد و استاد ديبايي در پاسخ مي‌گويد: «تنبوري كه بيشتر در استان كردستان مورد استفاده قرار مي‌گيرد، از نظر اندازه تقريباً با دوتارهاي متوسط ما يكي است. ولي از نظر شكل با هم متفاوت هستند. سطح دسته تنبور پهن‌تر بوده و براي سيم پايين آن بيشتر دو رشته‌اي استفاده مي‌كنند. به عبارتي مي‌توان گفت كه تنبور سه رشته سيم دارد. گفتني است دوتار و تنبور در يك كوك مي‌نوازند و از نظر كوك تفاوتي با هم ندارند. اما دوتار خراسان هم هست كه بسيار شبيه به دوتار تركمن است و تنها تفاوتي كه ميان دوتار تركمن و دوتار خراسان وجود دارد، از نظر ضخامت آنهاست. دوتار تركمن از دوتار خراسان يا باختران ضخيم تر است.»

استاد ديبايي در سال 1335 متولد شده است.

او درباره نوع صدادهي دوتار تركمن و تفاوت آن با ساير هم خانواده‌هايش همچون عاشيق آذربايجان يا دوتار خراسان يا تنبور مي‌گويد: «دوتار تركمن سه نوع دارد. نوع كوچك آن بيشتر براي كودكان و نوجوانان مناسب بوده و مورد استفاده آموزشي دارد. اما نوع متوسط آن بيشتر در تك نوازي استفاده شده و دوتار بزرگ كه صداي بيشتري دارد، مورد استفاده بخشي‌هاست. البته دوتار تركمن در گذشته بسيار كوچك‌تر از دوتارهاي امروز بوده. دليل آن هم اين است كه روايتي هست كه در آن دوران با توجه به برخي ممنوعيت‌ها، بخشي‌ها به دليل ترس از آشكار شدن ساز يا صداي آن، كاسه‌اي كوچك براي دوتار مي‌ساخته‌اند تا علاوه بر كوچك شدن ساز، صداي آن نيز كمتر باشد.

سازهايي كه نام برديد، همه از يك خانواده بوده و تنها تفاوت‌هايشان در تعداد سيم‌ها و اندكي در اندازه‌هاست. ولي مهم ترين تفاوتي كه ميان اين سازها وجود دارد صدادهي آنهاست. هر قومي‌ساز خود را با صداي خود تنظيم مي‌كند. به عنوان مثال بخشي‌ها از كوك پايين آغاز كرده و تا كوك‌هاي بالا، پنج يا شش مرتبه كوك عوض مي‌كنند. بنابراين دوتار تركمن مورد استفاده آنهاست. يا در تربت جام تنها در يك كوك بالا مي‌خوانند و در ساير قوم‌ها نيز به همين شكل.»

دكتر تكه مي‌پرسد كه چرا در موسيقي تركمن ساز كوبه‌اي وجود ندارد و نوازنده تركمن چگونه ريتم را تنظيم مي‌كند. استاد ديبايي در پاسخ مي‌گويد: «شكل دوتار به گونه‌اي طراحي شده كه هم پاسخگوي ريتم، هم ملودي و هم آكورد است. اما درباره ساز ضربي، اين سازها در موسيقي اصيل تركمن وجود ندارند؛ اما در موسيقي كلاسيك و مدرن، هستند و حتي دوتار ما الكترونيكال شده و كاملاً در هم نوازي با سازهاي ديگر از جمله آكاردئون يا ارگ پاسخگوست. در حالي كه دوتار اصيل به هيچ وجه نمي‌تواند با آن سازها هم نوازي كند. اما ساز اصيل كاملاً قابليت ريتم گرفتن را دارد و نيازي به ساز ضربي ندارد. اين ساز تنها با ساز كمانچه تركمن هم نوايي مناسبي دارد. گذشته از آن در برخي موسيقي‌هاي اصيل تركمن، اصلاً سازهايي همچون دف توانايي اجرا ندارند.»

در ادامه اين ديدار، دكتر تكه با اشاره به تأثيرات طبيعت و به ويژه اسب سواري در موسيقي تركمن، از استاد ديبايي مي‌خواهد كه توضيح بيشتري در اين مورد بدهد. استاد ديبايي مي‌گويد: «صداي اسب در موسيقي تركمن يكي از ويژگي‌هاي اصلي بوده، تا جايي كه صداي پاي اسب تبديل به يكي از ريتم‌هاي موسيقي تركمن شده است.»

وي در زمينه گروه نوازي موسيقي تركمن مي‌گويد: «چنانچه دوتار بخواهد در گروه نوازي مورد استفاده قرار بگيرد، تمامي ‌نوازندگان بايد از يك نوع دوتار و به ويژه از سازهاي ساخته شده توسط يك سازنده بهره ببرند. همچنين سيم‌هايي كه روي تارها بسته مي‌شوند بايد از يك كارخانه سازنده باشند. اين ويژگي‌ها، بر كيفيت گروه نوازي تأثيرات بسياري دارند.»

در پايان استاد ديبايي درباره استادانش مي‌گويد: «من در زمينه ساخت ساز، استادي نداشته‌ام. چند ساز را باز كردم و داخل آن را ديدم. سپس با استفاده از تجربياتم سازهايي ساختم و زماني كه نوازندگان آن را به دست گرفتند با راهنمايي‌هاي آنان توانستم اشكالات سازها را برطرف كنم تا اين كه فوت و فن اين كار را آموختم.»