پژوهشكده هنر، ششيمن نشست از سلسله نشست‌هاي «نقد كتاب هنر معاصر» را با موضوع نقد و بررسي ويراست جديد «دايره‌المعارف هنر» تاليف روئين پاكباز برگزار كرد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر، در اين نشست كه توسط کمیته هنر معاصر گروه تاریخ هنر پژوهشکده هنر با همکاری پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، عصر روز دوشنبه بیست و ششم مهر در محل اين پژوهشكده برگزار شد؛ هلیا دارابی و توکا ملکی از جمله پژوهشگرانی که مؤلف را در تدوین و ارائه ویراست جدید، همراهی کرده اند از تجربه مشارکت در این گروه ده نفره و کار با استاد روئین پاکباز سخن گفتند و در ادامه، سیامک دل زنده و ندا اخوان مقدم به بررسی و نقد دایره‌المعارف و بيان مواردی از کاستی‌های آن از دیدگاه خود پرداختند.

دکتر حمید کشمیرشکن، عضو هیات علمی و معاونت پژوهشی پژوهشکده هنر در اين نشست ابتدا با بیان مقدمه ای در مورد برنامه‌های نشست نقد کتاب و مجموعه جدیدي که با همکاری پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی برگزار می‌شود، از اهمیت دایره المعارف نویسی در روزگار ما و «جایگاه «دایره‌المعارف هنر»» پاکباز سخن گفت و خاطرنشان کرد: همه مخاطبان هنر، این کتاب را می شناسند، اما در ویراست جدید اتفاقی تازه، هم در کمیت و هم در کیفیت رخ داده‌است که در این جلسه به آنها پرداخته خواهدشد.

پس از آن جواد حسنجانی، مجری برنامه به بيان مقدمه‌ای درباره این مجموعه پرداخت. حسنجانی گفت: همانطور که خود مؤلف در چاپ اول کتاب، یادآور شده بود که می توان به مدخل ها همچنان افزود، حدود 700 مدخل جدید در این چاپ به هنرمندان معاصر اختصاص داده شده‌است.

وی افزود: این دایره‌المعارف از 2537 مدخل به 5637 مدخل افزایش پیدا کرده و در چاپ جدید، یک جلد کامل به پیوست‌ها اختصاص یافته و مدخل‌هایی در اسطوره شناسی، مباحث تاریخی و توضیحات ضروری به آن افزوده شده است. حسنجاني در ادامه با بيان اين كه در این ویراست ده نفر از پژوهشگران با مؤلف به صورت گروهی در تنظیم مدخل‌ها همکاری کرده‌اند، گفت: ویژگی مهم این اثر، این است که 15 بار در این سال‌ها تجدید چاپ شده یعنی به طور متوسط در هر 13 ماه یک چاپ از آن ارائه شده که این خود نشان دهنده وجود یک خلاء عمده و پاسخ به یک نیاز جدی در حوزه هنر و مخاطبان هنری توسط این کتاب است.

توکا ملکی: تجربه ای تازه از شیوه ای متفاوت

در ادامه، توکا ملکی پژوهشگر، مؤلف، ویراستار و همکار مؤلف در کتاب‌های متعدد هنری از جمله: باغ همسفران، نقاشی نوگرای ایران (حسین زنده رودی)، زنان موسیقی ایران از اسطوره تا امروز و «هنر نوگرای ایران»، از تجربه خود در همکاری با گروه پژوهشگران زیر نظر مؤلف در تدوین و آماده سازی ویراست جدید دایره المعارف هنر سخن گفت.

وی ابتدا با بیان اینکه بخش هنرمندان ایرانی از حساس‌ترین بخش‌های این ویراست محسوب می‌شد، به تشریح مراحل و روند کار این ده پژوهشگر از جمله جمع آوری اطلاعات و تقسیم کار بر حسب تخصص و گرایش هریک از همکاران این گروه پرداخت.

وی در ادامه با بيان اينکه به واسطه تجربه سال‌ها کار مطبوعاتی در حوزه هنر، در این گروه بیشتر مدخل‌های مربوط به هنرمندان مدرن و معاصر را انتخاب نموده، از تجربه متفاوت خود در طول همکاری با این گروه گفت: نوع نوشتن مدخل‌های دایره‌المعارف برایم تجربه متفاوت از جمع‌آوری و تنظیم مطلب به شکلی فشرده و در عین حال کاملا بی‌طرفانه و بدون جهت‌گیری خاص بود.

نویسنده کتاب هنر نوگرای ایران، در پایان سخنان خود، روش مولف را در تثبیت یک نگرش کلیت‌محور و فراگیر به عنوان مهم‌ترین ویژگی این دایره‌المعارف عنوان کرد.

هلیا دارابی: رسیدن به یک الگوی جدید از دایره‌المعارف نویسی

در ادامه، هليا دارابي، دکترای پژوهش هنر از دانشگاه هنر، پژوهشگر حوزه هنر معاصر و مترجم کتاب‌هایی چون: «هنر مدرنیسم» و یکی از ویراستاران ویراست جدید «هنر در گذر زمان» اثر هلن گاردنر و صاحب مقالات متعدد در نشریات حوزه هنرپژوهی در آغاز سخن به بیان مواردی از تجربه خود در این همکاری پرداخت و گفت: در همه سال‌هایی که با مؤلف کار کردم؛ به‌ویژه در آن شش سال کار بر روی «دایره‌المعارف هنر»، تصویر همیشگی که از ایشان برایم مانده کار بی وقفه و نشستن مدام پشت میز و نوشتن و تمرکز کامل بر روی کار است. دقت و حساسیت ایشان بر روی مطالب، مثال‌زدنی بود و حتی تمام مطالبی که ما ده نفر اعضای گروه نوشتیم، توسط ایشان یک بار دیگر به‌طور کامل بازنویسی شدند.

وی سپس به روند گسترش و افزایش دامنه کار از سال 1382 و به انگیزه افزودن مدخل‌های جدید به چاپ قبلی اشاره کرد که رفته رفته وسعت و دامنه کار را افزایش داد.

این نویسنده و پژوهشگر هنری در ادامه گفت: رسیدن به یک الگوی منحصر بفرد در دایره‌المعارف نویسی که تمرکزش تا حد امکان بر هنر غربی نیست از ویژگی و امتیاز عمده ««دایره‌المعارف هنر»» است.

دارابی سخنانش را با اشاراتی به دشواری‌ها و چالش‌های کار در گزینش و انتخاب هنرمندان با منابع بسیار محدود پایان داد.

پس از دارابي،‌توکا ملکی برای توضیح و تکمیل مطالب همکار خود اضافه کرد: اولویت‌بندی دایره‌المعارف به این ترتیب بود که ابتدا نقاشی و سپس مجسمه‌سازی و بعد از آن هنرهایی چون عکاسی و گرافیک قرار بگیرند. برای تقدم و اولویت هنرمندان این حوزه‌ها هم معیاری در نظر گرفته شد كه تاریخ و سوابق فعالیت، شرکت در مسابقات و جشنواره‌های هنری، دریافت جوایز، میزان تألیفات در هنرمندان قدیمی‌تر و پیشکسوت، از آن جمله بود و تلاش شد حتی اگر سال‌ها هم فعالیتی نداشته‌اند فعالیت‌های گذشته آنان منعکس شود.

سیامک دل زنده: نقد و ارزیابی تعریف «مدرن»، «معاصر»، و «نوگرا» در مدخل شناسی دایره المعارف هنر

در ادامه دوتن از صاحب‌نظران و کارشناسان هنری مباحث خود را با رویکرد انتقادی و آسیب‌شناختی طرح و ارائه کردند. ابتدا سیامک دل زنده، پژوهشگر و منتقد هنر و دانش‌آموخته دانشگاه کنکوردیا در کانادا و صاحب مقالات متعدد در نشریات پژوهشی داخل و خارج، به طرح دیدگاه‌های انتقادی خود در حوزه مدخل‌شناسی «مدرن»، «معاصر» و «نوگرا» و نحوه ارائه هنر معاصر ایران، هنر معاصر اروپا و آمریکا و هنر معاصر کشورهای خارج از این مرکزیت پرداخت.

وي با اشاره به کتاب‌های تألیف شده در سال‌های اخیر در ایران بر محور هنر معاصر با رویکردی تحلیلی و پژوهشی اظهار داشت: ما در حال ورود به عصری هستیم که در آن منابع پژوهشی کم‌کم از پستوها بیرون می‌آیند و دسترسی به آنها آسان‌تر می‌شود. در سال‌های اخیر نگاهی تحلیلی و پژوهشی به هنر معاصر و تاریخ هنر معاصر شکل گرفته است. در چنین بستر و زمینه‌ای انتشار ««دایره‌المعارف هنر»» یک اتفاق مهم و یک ضرورت اولیه برای هر کار پژوهشی و تحلیلی است.

این صاحب‌نظر هنری با ارزیابی مدخل‌های معاصر در «دایره‌المعارف هنر» بر اساس مقایسه نسخه تک جلدی و نسخه سه جلدی ویراست جدید این‌گونه نتیجه گرفت که در فرهنگ تک جلدی، آنچه از هنر معاصر ایران، چین، هند، آفریقا، ترکیه و...دریافت کردم این بود که هنر معاصری در مرکزیت خود وجود دارد که همه را بر اساس آن باید سنجید و محوریتی بنام هنر معاصر اروپا و آمریکا درنظر گرفته شده و بقیه هم در ذیل آن مرکزیت قرار دارند و در نسبت با آن ارزشیابی می‌شوند. اما در ویراست سه جلدی جدید تعریف دیگری از هنر معاصر را شاهدیم. در این نسخه بر خلاف نسخه اولی، آن پیش‌فرض تاریخ هنر رسمی و مرکزیت محور را نداریم و هنر معاصر، هنر مدرنیسم و هنر نوگرا به طور كامل متعلق به هنر اروپا و آمریکا نیست. هنر معاصر به بازتعریف هنر نوگرا و هنر نوین پرداخته است.

نویسنده کتاب «تحولات تصویری ایران» در پایان سخنانش با ذکر این نکته که هنر نوگرا یا مدرنیستي ایران با تأخری زمانی نسبت به هنر مدرنیست اروپایی و آمریکایی وارد شد، خاطرنشان کرد: مشکل من با این مدخل‌ها این است که برای من رویکرد محوری «دایره‌المعارف هنر» مشخص نیست. ابهام در رویکرد بومی، ابهام در بسیاری از اصطلاحات اساسی که به ضرورت حامل پشتوانه‌های فلسفی و نظری است و سرانجام اغتشاش در رویکرد و فقدان آن یکدستی که در نسخه تک جلدی مشاهده می‌شد از دیگر نکاتی بود که دل زنده در نقد این کتاب به آنها اشاره کرد.

ندا اخوان اقدم: نقد ساختار «دایره‌المعارف هنر»

دومین صاحب‌نظر این نشست که به نقد و ارزیابی «دایره‌المعارف هنر» از منظر ساختاری پرداخت  ندا اخوان اقدم دکترای فرهنگ و زبان های باستانی از پژوهشگاه زبان‌های باستانی و مطالعات فرهنگی بود که از سال 1372 تا 1388 نیز دستیار بخش ایران‌شناسی و پژوهشگر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و صاحب مقالات و تألیفات پژوهشی پرشمار در حوزه هنر و تاریخ ایران است.

وی ابتدا با تقسیم ‌بندی دایره‌المعارف‌ها از نظر حجم و وسعت، موضوع و تخصصی بودن، مخاطب و شیوه تنظیم مدخل‌ها به تحلیل عناصر ساختاری یک دایره‌المعارف شامل: مدخل، معرف، متن مقاله، و بالاخره فهرست منابع و مأخذ پرداخت و با بررسی انتقادی منطق گزینش مدخل‌ها که در آن جای بسیاری از هنرها از جمله فرش بافی، شیشه گری و... خالی است، مواردی چون: اختصاص نیافتن مدخلی به هنرمندانی که از سال 1377 به بعد کار خود را شروع کرده اند، اشکالات موجود در نحوه ترتیب الفبایی مدخل‌ها، ترجمه تحت‌اللفظی و نقایص آن، مشخص نبودن روش تدوین مقالات که مخاطب دچار سردرگمی شده و نمی‌داند کدام تألیف است و کدام ترجمه یا تلخیص، نبودن فهرست مأخذ و نیاز به بازنگری در رسم‌الخط را به‌عنوان نقاط آسیب‌شناختی این دایره‌المعارف برشمرد.

با پایان مباحث این صاحب‌نظر و پژوهشگر، هلیا دارابی و توکا ملکی از موضع همکاران مؤلف و گروه پژوهشی این کار به پاره‌ای از نقدهای مطرح شده پاسخ گفتند.

پایان بخش این نشست، پرسش و پاسخ حاضران و کارشناسان بود. گفتنی است پژوهشکده هنر با هدف گسترش فرهنگ نقد تخصصی متون هنری و تعامل بیشتر مخاطبان و پدیدآورندگان آثار انتشار یافته در این حوزه، سلسله نشست‌های پژوهشی نقد کتاب هنر را همچنان با حضور صاحب‌نظران و عموم علاقمندان ادامه خواهد داد.