پژوهشکده هنر در ادامه برگزاری سلسله‌نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی خود برای علاقه‌مندان هنر های ایران و شرق این بار کارگاه یکروزه‌ای را به بررسی و تحلیل یکی از کهن‌ترین و تأثیرگذارترین جریان‌های هنری در ایران پیش از اسلام اختصاص داد.

به گزارش روابط عمومی فرهنگستان هنر ، در این کارگاه یک‌روزه که توسط  صبا لطیف‌پور، عضو هیأت علمی این پژوهشکده و با حضور علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه هنرهای ایران پیش از اسلام در محل پژوهشکده هنر برگزار شد؛ تبارشناسی، مشخصه‌های زیباشناختی و شیوه‌های مختلف «هنر کتاب‌آرایی مانوی» به عنوان یک مکتب جریان‌ساز و همچنان کمتر شناخته شده و مورد توجه پژوهشگران در تاریخ هنری ایران دوره ساسانیان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

لطیف‌پور سخن را با مقدمه‌ای از خاستگاه و زادگاه و تاریخچه زندگی و زمانه «مانی» و سفرها و دعوت‌های او آغاز کرد و گفت: «مانی در بابل به دنیا آمد و در ایران رشد کرد اما به همه جای دنیای آن روزگار سفر کرد و مبلغانی را برای دعوت دین خود به اقصی نقاط گسیل داشت. در ایران از زمان شاپور اول تا بهرام اول (در قرن هفتم میلادی) این دین اجازه تبلیغ داشته و تنها زمانی نیز که دین مانی به عنوان دین رسمی اعلام شده در دوران حکومت اویغور (قرن هفتم) در چین بوده است.»

بنا بر گزارش روابط عمومي پژوهشكده هنر، وي سپس به تقسیم‌بندی شاخه‌های هنر مانوی پرداخت و ادامه داد: دیوارنگاره‌ها، بیرق‌ها و ابریشم نگاره‌ها، نگاره‌های مینیاتوری و دستنوشته‌ها و کتاب‌ها از هنرهاي آن دوران به شمار مي‌رود.

لطيف‌پور سپس به پیدایش خط مانوی و هنر مانوی و ریشه‌های آن پرداخت و گفت: «مانی به احتمال زیاد این خط را بر اساس الفبای سریانی ابداع کرده و هنر مانوی نیز ریشه در هنر اشکانی و هنر بین‌النهرین دارد.»

اين پژوهشگر در ادامه انواع نسخ و متون مانوی را که جلوه‌گاه ظهور هنر کتاب‌آرایی مانوی بوده‌اند این‌چنین طبقه‌بندی کرد: تنها متن ساده (که تعدادشان هم از همه بیشتر است)، متن تزیین شده با نقطه‌گذاری که گاه صرفاً به قصد تزیین، نقطه‌گذاری شده و گاه به منظور تسهیل در خوانش سرودهای مذهبی بوده است، متون خوشنویسی شده و متون حاوی طرح‌های تزیینی (که در بالا یا پایین صفحه یک طرح تزیینی به کار رفته است) از جمله هنر كتاب آرايي در آن دوران بود.

شیوه‌های تذهیب، تزیین ، پرداخت و رنگ در کتاب‌آرایی مانوی

لطیف‌پور آنگاه در ادامه به بیان مشخصه‌های فنی، تکنیکی و زیبایی‌شناسانه در ابعاد این هنر از تذهیب، تزیینات، سفیدکاری و پرداخت کاغذ، ترصیع و گوهرنگاری، رنگ و.... پرداخت و یادآور شد: «کتاب‌ها غالباً با نقوش گیاهی، ظرف میوه و روبان و....که بیشتر در حاشیه یا بالا و کناره صفحه‌ها هستند تزیین شده‌اند. معمولاً کاغذ را با گچ‌کاری سفید پرداخت می‌کردند، سپس طرح مي‌زدند و بعداز آن با ورق‌های طلا یا سنگ‌های دیگر می‌آراستند. از لعل سرخ برای رنگ قرمز استفاده می‌کردند و از رنگ آبی لاجورد نیز برای زمین.»

وي به روش‌های تزیین اشاره كرد و ادامه داد: استفاده از حروف گرافیکی، استفاده از جوهر در 6 رنگ مختلف یا با طلاکاری و استفاده از دوده مرغوب، نقطه‌گذاری، نوشتن عناوین با دو یا سه رنگ و استفاده از حروف خوشنویسی شده از روش‌هاي تزيين به شمار مي‌رود.

شیوه‌ها و تکنیک‌های خوشنویسی، تزیینات و آرایه‌های نوشتاری

این پژوهشگر هنرهای ایرانی در این قسمت به تزیین نوشته‌ها و حروف خوشنویسی شده اشاره کرد و گفت: «زیبانویسی یکی از موضوع‌های مهم و محوری در هنر میانه است. در این دوران معمولاً سرصفحه‌ها و حروف ویژه به‌طور خاص خوشنویسی می‌شده‌اند. اصطلاحاتی چون «دبیری» و «دبیر» و «دبیره» به معنای خوشنویسی و خوشنویس به دوره مانویت و سده‌های سوم میلادی می‌رسد. شیوه‌های خوشنویسی در حوزه‌های مختلف هنر مانوی موجب پیدایش گونه‌های الفبایی شد. خوشنویسی‌ها معمولاً بر روی چرم، پوست درخت، برگ خرما و ... صورت می‌گرفت. متن خوشنویسی شده همیشه متنی مانوی بود و متون خارج از این دسته همچون سغدی هرگز خوشنویسی نمی‌شدند.» لطیف‌پور در بخش تزیینات و آرایه‌های نوشتاری نیز توضیحاتی در خصوص نقش و نگارهای تزیینی ساده به لحاظ آرایه‌های متن‌، نقش و نگارهای گلدار و آراستن سرفصل‌ها و سرنمون‌ها ارائه کرد.

این مدرس و محقق هنری در ادامه به بیان روش‌های ساختن کتاب پرداخت و خاطرنشان کرد: «شکل بیرونی کتاب‌ها با پوست درخت قان و خرما؛ چرم و ابریشم ساخته می‌شد و کتاب‌نگاری به روش هندی یا "کوکتین" انجام می‌گرفت. وی سپس تکنیک‌های صحافی و دوخت را تشریح و مراحل مختلف آن را برای حاضران توضیح داد.

سبک های مختلف هنر کتاب آرایی مانوی

وي در اين زمينه به تشريح سبك‌هاي مختلف كتاب آرايي مانوي پرداخت: در این بخش، دو سبک کلی در نگارگری و تذهیب شامل : آسیای غربی و چینی وجود دارد که هریک به دو بخش: سبک نقاشی کامل و سبک نقاشی مختصر که در مجموع 4 سبک: سبک نقاشی چینی کامل، چینی مختصر، سبک نقاشی آسیای غربی و مختصر آسیای غربی را شکل می‌دهند.

وی در پایان این بخش نکاتی از هر دو سبک چینی و آسیای غربی به لحاظ تکنیک و روش کار از جمله: زیرسازی، تذهیب، نقاشی، جزییات‌پردازی، پس‌زمینه با نشان دادن تصاویر و اسلایدهایی از نمونه‌های به جامانده از نسخ و اوراق حاوی هنر مانوی در موزه برلین ارائه کرد و با پایان این بخش و پس از پاسخ به پرسش‌هایی از حاضران، کارگاه یک‌روزه هنر کتاب‌آرایی مانوی با امید به گشودن روزنه‌ای به پژوهش پیرامون این حلقه مهم و جریان‌ساز اما همچنان ناشناخته و مه‌آلود در تاریخ هنر ایران پیش از اسلام که تأثیر غیرقابل‌انکاری بر جریان‌شناسی هنر دوران‌های پس از خود و در تکامل ادراک ذوقی و زیباشناختی ایرانی به جا گذاشته است به پایان رسید.

پژوهشکده هنر همچنان با نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی و پژوهشی هنر ایران و جهان میزبان علاقه‌مندان مباحث تحلیلی و کاربردی هنر خواهد بود.
براي اطلاع از اخبار فرهنگستان هنر به كانال ما در تلگرام بپيونديد: https://telegram.me/artacademy