دوشنبه 5 آبان‌ماه 1404، معاونت پژوهشی فرهنگستان هنر با مشارکت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «فرشچیان، هنرمند ملی ایران» با عنوان «آداب هنر ایرانی» را در پاسداشت مقام هنری استاد محمود فرشچیان برگزار کرد.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، این مراسم با حضور تنی چند از اعضای پیوسته شامل عبدالحمید قدیریان، جهانگیر الماسی، محمدعلی رجبی، مجید کیانی، محسن مؤمنی‌شریف و مجتبی رحماندوست، اعضای گروه‌های تخصصی فرهنگستان هنر، شماری از مسؤولین از جمله مریم جلالی، معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث، پروین فرشچیان برادرزاده زنده‌یاد فرشچیان، پژوهشگران، اندیشمندان، علاقه‌مندان و اصحاب رسانه از ساعت 15در تالار گلستان ساختمان مرکزی این سازمان، آغاز به کار کرد.

در ابتدا مجید شاه‌حسینی رئیس فرهنگستان هنر، ضمن ارج نهادن به حضور مغتنم اعضای پیوسته و اساتید برجسته، میزبانی یکایک حضار را مایه مباهات خواند. وی استاد محمود فرشچیان را اهل سکوت و سلوک دانست که بر خلاف هنرمندان پرهیایویی که آثارشان در سطح می‌ماند، درونیات خود را در آثارش متجلی می‌کرد. هنرمندی که کاستی کلام و افزونی جوهر هنر در آثار کهکشانی‌اش مشهود بود و سلوک وی در بازی عجیب رنگ و نور و عرفان نمایان می‌شد. استادی که اهل بصر و بصیرت بود، آنسوی ظواهر را به ما نشان می‌داد و آثارش بیننده را از واقعیت ظاهر به حقیقت باطن دلالت می‌کرد.

این عضو پیوسته فرهنگستان هنر افزود: مؤانست با اهل‌بیت، حاکی از عنایتی است که به روح پاک ایشان شده بود. طراحی‌های این استاد بزرگ در بقاع متبرکه، یاد ایشان را جاودانی می‌کند و به ما یادآور می‌شود که عالی‌ترین عشقی که می‌ماند عشق به اهل‌بیت علیهم‌السلام است.

او ادامه داد: اگر جایگاه هر استادی با تراز شاگردانش سنجیده شود، مقام استادی فرشچیان از شاگردانی چون استاد محمدعلی رجبی که در تمام این سال‌ها پیشقراول بوده است فهمیده می‌شود. این امر اثبات می‌کند که آموزش هنر از جنس سلوک است، نه اطلاعاتی که در مخاطب بارگذاری شود.

در ادامه محمدعلی رجبی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر، گفت: من به ذکر درس‌ها و خاطراتی که در طول سال‌ها شاگردی از محمود فرشچیان آموخته‌ام بسنده می‌کنم، چرا که گفته‌اند: معرِّف باید اجلی از معرَّف باشد. او فرشچیان را در نقاشی ایرانی، نگارگری و آداب و سنن این هنر جامع دانست و افزود: در طول تاریخ هنرهای تجسمی، ظهور چنین استادی با چنین روشی، بی‌سابقه است. استادی که نمونه‌اش را در فتوت‌نامه‌ها می‌بینیم و تمام مباحثی که در حکمت اسلامی وجود دارد را به شیوه‌ای بسیار ساده در نحوه آموزش‌اش به ما منتقل می‌کرد.

وی ابراز داشت: استاد در طراحی معتقد بود که نگارگری ما پیچیده در خط است و در قدم اول باید خط خودتان را پیدا کنید. بدون حسابگری و پاک کردن‌های متعدد، اجازه دهید که طرح‌ها از درون خطوط مختلف و سیاهی‌ها بیرون بیاید و خود را نشان دهد.

رجبی افزود: بعدها در فرهنگستان از استاد علی‌اصغر شعرباف سؤال کردیم شما چطور این گره‌ها را که سال‌ها طول می‌کشد در ذهن کسی نقش ببندد، پیدا کردید؟ استاد در پاسخ گفت: "من ساعت‌ها در مقابل درختی می‌نشینم تا این گره‌ها را پیدا کنم". خوب چنین چشمی است که با عالم، طبیعت و تمام انسان‌ها هماهنگ می‌شود و در نهایت او را نه فقط هنرمند ایران بلکه هنرمند امروز بشر می‌نامند.

عضو پیوسته فرهنگستان هنر تأکید کرد: توجه به مباحث ریشه‌ای از قبیل حکمت هنر سبب می‌شود، آن جانب حقیقی که در درون ما مخفی است، ظهور پیدا کند. این امر اعم از نبوغ و برخاسته از رنجی مقدس و مرتبط با عالم معرفت است. این موارد در کنار سخت‌کوشی و پیش رفتن بر اساس اصول و مقدمات، معرفتی را در استاد فرشچیان شکل داد که بتواند در آثار خود، ترکیبی از تفکرات و سیر و سلوک عملی خود را در کنار صورت تعلیمی جلوه‌گر کند. او محتوای اسلام‌گرایی و ایرانی بودن خود را به‌گونه‌ای با قالب درآمیخت که به قول جامی، ظرف و مظروف از هم قابل تفکیک نبودند. برای مشاهده بخش عمده‌ای از آثار تمدن اسلامی و درک خود ایشان باید به آثار برجای مانده از استاد رجوع کرد. آثاری که در آن به شکل شگفت‌آوری گردش طرح و فرم را کنترل و هدایت می‌کند. علت پایداری این نوع از هنر این است که پایه و اساس دارد. در حقیقت مقصد در هنر آن چیزی نیست که قرار است کشیده شود. بلکه ظهور قابلیت‌های درونی و مرغ سخن‌سرای حق شدن، مقصد است. با رسیدن به حقیقت، رشحاتی ظهور می‌یابد که نمی‌توان از آن سخن گفت. تنها باید آن را در اثر خود متجلی کرد. به همین خاطر است که می‌گویند:"هنر قابل تکرار نیست". چون لا تکرار فی‌التجلی. لطف آثار فرشچیان و گوهر پاکی که در آن‌ها مستتر است را باید ناشی از مظهریت اسماء الهی از قبیل القدیم، الباقی و اللّطیف دانست که تأمل در آن، انسان را به احسن‌الحال می‌رساند.

سومین سخنرانی که به جایگاه دعوت شد، حسن شهرستانی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر بود. وی گفت: نسب واقعی مودت است که از حُب بالاتر و جوهر همه هنرهاست. هنرمندان اصیلی جاودان می‌شوند که با نگاهی متفاوت، قلم صنع خداوند را در پدیده‌ها مشاهده و متجلی می‌کنند. این جامعیت در نگاه هنرمندانه، حاصل پیوند میراث ادبی چون شاهنامه، حافظ و خسرو و شیرین با ذوق هنری یک نقاش است که می‌تواند در هر حوزه‌ای عامل خلق آثار درخشان شود. البته صرف برخورداری از ذوق، هنرمند را وارد این فضا نمی‌کند. بلکه همراهی عقل دوراندیش با خیال نیرومند، احساس و ایمان را می‌طلبد. در یکی از کتاب‌هایی که پیرامون آداب خوشنویسی در کتابخانه ملی تورق کردم، شروط 22 گانه‌ای ذکر شده بود که شرط اولیه را ایمان می‌دانست و تاکید می‌کرد که قلم باید در دست کسی باشد که آرامش داشته باشد. و آرامش در کسی ظهور می‌یابد که به زیور ایمان آراسته است.

وی افزود: اثر فاخر و ماندگار عصر عاشورا که در دل‌ها منشأ اثر است، پشتوانه‌ای ورای حد تقریر دارد. اشاراتی در این اثر موج می‌زند که در بیان نمی‌گنجد. از استاد فرشچیان شنیدم که مقام معظم رهبری در مواجهه با این اثر منقلب شده و ساعتی گریسته بودند. این تابلو 150 سال پیش در ملحقات نیّر تبریزی نیز آمده است: ای فرس با تو چه رخ داده که خود باخته‌ای/ مگر اینگونه که ماتی تو، شه انداخته‌ای؟ هر دو اثر ترجمان یکدیگرند و از یک چشمه سیراب می‌شوند. در آثار حافظ و دیگر هنرمندان سرآمد هم، درهم‌آمیختگی تواضع و صفا و معرفت با هنر و زیبایی و فخامت مشهود است. به‌گونه‌ای که لطایف حکمی و کلام قرآنی توأمان دیده می‌شود.

مجید کیانی، چهره ماندگار هنر، کلام خود را با این پرسش آغاز کرد که کدام پود است که تارهای هر هنری را به یکدیگر پیوند می‌دهد؟ وی معنویت و معنا را نقطه مشترک همه هنرها دانست و گفت: این مطلب در دوره‌های مختلف بین حکما و اندیشمندان تکرار شده است. به عنوان مثال رساله‌ای متعلق به شیخ صدوق که از قرن 3 و 4 هجری و دوران شکوفایی ایرانیان به‌ جا مانده است به آداب متعلمین در سیستم استاد و شاگردی می‌پردازد. یا مرصادالعباد نجم رازی که متعلق به قرون بعد است، به ویژگی‌های بیست‌گانه‌ای می‌پردازد که عمیق‌تر و کامل‌تر از موارد پیشین است و هرچند صبغه دینی دارد، ولی نمی‌تواند جدا از مقوله هنر باشد.

عضو پیوسته فرهنگستان هنر ادامه داد: از آنجا که موضوع صحبت ما استاد فرشچیان است، میخواهیم ببینیم آیا این ویژگی‌ها که در رساله‌های مذکور به اساتید نسبت داده شده، تا امروز تداوم دارد یا از میان رفته است. وقتی ما از سیستم استاد و شاگردی صحبت می‌کنیم، به نظر می‌آید که استادی به تدریج فنی را به متعلّم آموزش می‌دهد. ولی این فقط بخش ظاهری کار است و چندان مهم نیست. اصل مطلب، برآورده کردن احتیاج شاگردان هم در فن و صنعت و هم در هنر است و در این مسیر بخش اصلی ماجرا یافتنی است نه اکتسابی. و آنگونه که از کلام آقای دکتر رجبی برمی‌آید، استاد فرشچیان در هر دو بخش به شاگردان خود کمک می‌کردند.

کیانی با ذکر یک‌یک این ویژگی‌های بیست‌گانه و نمونه‌هایی از رویکرد استادیِ زنده‌یاد فرشچیان، از روش‌های ایشان در ساختار استاد و شاگردی یاد کرد. وی افزود: شاگرد، آینه اعمال و اخلاق و احوال استاد است. این سه ویژگی به شیوه‌ای حضوری و شهودی و از طریق قلب در فرد متجلی می‌شود و استاد باید توجه شاگرد را به مطالب عمیق‌تری جلب کند. تصرف در شاگرد و ثبات و عزیمت استاد موجب می‌شود که ارادت باطنی و قلبی جزو باورهای متعلّم شود. و بسیاری از اساتید برجسته ما دارای این خصایص بوده‌اند.

وی با اشاره به برخی آثار محمود فرشچیان از موسیقی جاری در این آثار سخن گفت و این‌همانی زبان هنر را در جلوه‌های گوناگون ظهور، آشکار نمود. او موسیقی و خیال بسیار قوی نگاره "جادوی شب" استاد فرشچیان را متناظر با دستگاه شور دانست که مانند قطعات موسیقی، حاوی نغمه‌های تکرار شونده‌ای در مرکز اثر است. نغمه شاهدی که باقی نغمات حول محور آن در حرکت هستند. او ادامه داد: این طرح کلی بسیار شبیه گل و مرغ است و همان طور که فرشچیان خود می‌گفت "مشق لیلی می‌کنم"،گل نماد عشق و معشوق است. به علاوه این اثر بیشتر به آبی سیر تمایل دارد. چنان که دستگاه شور نیز شب را تداعی می‌کند.

عباس بهزادی، رئیس کارگاه ساخت ضریح حضرت عبدالعظیم حسنی، آخرین سخنرانی بود که با ذکر خاطرات خود از محمود فرشچیان، از اخلاق و منش ایشان برای حاضران سخن گفت. وی ضمن تشکر از فرهنگستان هنر بابت پیشقدم شدن در برگزاری نمایشگاه طراحی‌های استاد از ضریح بقاع متبرکه، گفت با استناد به تعریف رایج، ضریح را سازه‌ مشبّک چوبین یا فلزی می‌خوانند که بر مزار امام یا امام‌زاده‌ای گذاشته می‌شود. ولی از نظر زنده‌یاد فرشچیان، ضریح، نقره و قلمزنی و طلاکاری نیست. بلکه باید جاذبه‌ای داشته باشد که ما بتوانیم با خدای خودمان ارتباط برقرار کنیم. زیرا ضریح در بقاع متبرکه، به منزله نقطه ثقل و محل پیوند انسان و خداوند است.

او ادامه داد: خداوند به استاد توفیق طراحی 3 ضریح را داد و در میان آن‌ها طراحی ضریح حضرت عبدالعظیم، بیش از 4 سال به طول انجامید. در حالی که بعید است خلق یک اثر هنری تا این اندازه به درازا بینجامد. فرشچیان هم تهیه کننده بود و هم طراح. همچنین از مجموعه هنرهایی که در ساخت ضریح دخیل است، از جمله معماری، نگارگری، قلمزنی، نقاشی، نجاری، نورپردازی و انواع و اقسام فنون مرتبط، سردرمی‌آورد. چندوجهی می‌اندیشید و فقط متمرکز بر طراحی نبود. حتی به اموری مثل استحکام آلیاژهای مورد استفاده هم توجه می‌کرد.

بهزادی افزود: در بسیاری موارد که کاری از نظر ما تمام شده بود، او از نو مداقّه می‌کرد و موارد دورمانده از نظر را تذکر می‌داد. 2 سال طول کشید تا ما بتوانیم سقف 10 متری ضریح را آماده کنیم. و در نتیجه این کار مداوم، برای نخستین بار، مقرنسی یکپارچه برای سقف ضریح کار شد. همچنین تلاش دوساله ما برای رسیدن به ورقی مناسب از آلیاژی خاص منجر به تولید ورقی شد که شایستگی دربرگرفتن طرح سرو تمام قدی را که ایشان آماده کرده بودند داشته باشد. چرا که فرشچیان همیشه می‌گفت: فروغ عالم خاکی به تازه‌کاری‌هاست/ مه و ستاره کنند آنچه پیش از این کردند.

استاد ما را هم به ذوق می‌آورد و از ما هم آدم‌های تازه‌ای خلق می‌کرد. به گفته خودشان همواره از لحاظ روحی در حوالی کارگاه ساخت ضریح قدم می‌زد و فکر وی مشغول طراحی و ایده‌پردازی بود و به اصرار از ما هم نظر می‌خواست. خاطرم هست زمانی که تابلوی عرش بر زمین و گودال قتلگاه را طراحی می‌کردند، به منزل ایشان رفتیم. نجار مشغول کار بود. روضه‌ای خوانده شد و استاد در خصوص طراحی از ما نظر خواست. به واسطه تاکید ایشان عرض کردم ما معتقدیم حضرت زینب سلام‌الله علیها، پرچم بر زمین افتاده اهل‌بیت را برافراشت. در حالی‌که در طرح شما، این پرچم بر زمین افتاده و دسته آن شکسته است. ای کاش سویدایی از برافراشته شدن در آن نمایان بود. ایشان منقلب شد و گفت: "حرف شما صحیح است". همان‌جا وسایل خود را بازکرد. به نجار گفت دست نگاه دارد و طراحی را از سرگرفت. فرشچیان چنین کسی بود و امیدواریم از ما دستگیری کند.

این نشست با افتتاح و بازدید حاضران از نمایشگاه اختصاصی طراحی‌های استاد فرشچیان از ضریح‌های بقاع متبرکه پایان گرفت. نمایشگاه مذکور که در گالری لرزاده مؤسسه فرهنگی و هنری صبا برپاست، تا پنج‌شنبه 8 آبان‌ماه از ساعت 15 تا 20 پذیرای بازدیدکنندگان خواهد بود.

فایل صوتی سخنرانی اساتید این نشست، به تفکیک در بخش پادکست‌های پورتال فرهنگستان هنر قابل دریافت است.

تصاویر

مستند استاد فرشچیان