کارگاه نگارش آیات جهاد به خط محقق و ریحان و نشست تخصصی واکاوی و بررسی این خطوط ایرانی در طول تاریخ، در موزه هنرهای معاصر فلسطین برگزار شد.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، در ادامه برگزاری نمایشگاه خوشنویسی «شکوه محقق و طراوت ریحان» که از دوم خرداد در موزه هنرهای معاصر فلسطین برگزار شد، کارگاه نگارش آیاتی چند از قرآن کریم با موضوع «جهاد» به خط محقق و ریحان با حضور استاد محمد کاشانی آزاد و استاد احسان کاظمی، به همراه نشست تخصصی با موضوع نقد و بررسی این خطوط، دوشنبه 12 خرداد 1404، ساعت 16، با حضور مسئولان فرهنگستان هنر، استادان و پژوهشگران حوزه خوشنویسی در محل این موزه برگزار شد.

این نمایشگاه تنها بخشی از قابلیت‌های ما در خط محقق و ریحان است

در ابتدای این نشست، حسن محمدی، مدیر نگارخانه لاجورد، درباره نمایشگاه خوشنویسی «شکوه محقق، طراوت ریحان» گفت: خط محقق و ریحان از جمله خطوط فارسی هستند که متاسفانه در روزگار ما مهجور ماندند. برگزاری این نمایشگاه و به دنبال آن برگزاری نشست و کارگاه تخصصی این امکان را فراهم کرد تا درباره ویژگی‌ها و قابلیت‌های این خطوط به نقد و بررسی بپردازیم تا در جهت احیا آن قدم برداریم.

وی که مدیریت موسسه کتاب‌آرایی را نیز برعهده دارد، ضمن قدردانی از همکاری موزه فلسطین و فرهنگستان هنر افزود: در این نمایشگاه ما از استادان صاحب‌نام دعوت کردیم تا آثار خود را به نمایش بگذارند؛ این نمایشگاه همه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های خط محقق و ریحان را نشان نمی‌دهد، چرا که برخی از استادان متاسفانه در آن شرکت نداشتند. اما امیدواریم که بتوانیم از مجموعه نمایشگاه، نشست و کارگاه مجلدی پژوهشی به دست آورده و در اختیار پژوهشگران قرار دهیم.

نهال اولیه خط محقق، از خراسان پرورانده شده

مرتضی کریمی‌نیا، عضو هیئت علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، نخستین سخنران این نشست بود که مقاله‌اش با عنوان «سهم کاتبان خراسان و ماوراءالنهر در پیدایش و پیشرفت خط محقَّق (سده پنجم تا هفتم هجری)» را ارائه کرد. وی که از مکه مکرمه به صورت برخط با نشست ارتباط برقرار کرده بود، در ابتدا به خوشنویسانی که به سبک محقق و ریحان خوشنویسی کرده‌اند، اشاره و گفت: همه ما خط محقق را با سهروردی و یاقوت مستعصمی می‌شناسیم و عمده آثاری که به‌ دستمان رسیده در دوره تیموری و سلجوقیان در عراق، شیراز و برخی نقاط دیگر است.

این قرآن پژوه ادامه داد: همچنین در دولت ممالیک شاهکارهای زیادی آفریده شده، ولی آنچه کمتر به آن پرداخته‌اند، حضور این خط در خراسان و ماورا‌ء‌النهر است. محقق نه از عراق و بغداد بلکه از خراسان نهال اولیه آن پرورانده شده‌است. با توجه به آثار برجای مانده در موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان، مهمترین دوره‌هایی که به خط محقق و ریحان می‌نوشتند، دوره سامانیان و غزنویان است که سهم مهمی در شکل‌گیری خط محقق داشتند.

این مترجم در ادامه به خوانش متن مقاله خود پرداخت و خطوطی که از قرن سوم هجری و نمونه‌هایی که در خراسان و ماورالنهر وجود دارند را، یک‌به‌یک بررسی کرد.

ما به اندازه هزار سال متن و اثر از خط محقق داریم

این نشست با سخنرانی ولی‌الله کاووسی، عضو هیئت علمی دانشنامه هنر اسلامی، ادامه پیدا کرد. وی که عنوان مقاله‌اش «میان متن و اثر: دیرینگی و پراکندگی خط محقق در سرزمین‌های اسلامی با تکیه بر آثار موزه هنر اسلامی کوالالامپور و موزه هنر ترک و اسلامی استانبول»، نام داشت، درباره این خطوط گفت: ما به اندازه هزار سال متن و اثر از خط محقق داریم. همچنین اخبار بسیاری درخصوص این متن‌ها وجود دارد. ابن ندیم در کتاب الفهرست که متعلق به قرن چهارم هجری است و برای اهل تحقیق آشناست، دست‌کم سه بار از خط محقق نام برده و نام خوشنویسانی که به این خط می‌نگاشتند را نیز آورده است. ابن ندیم در بخشی از این کتاب بعد از آوردن نام ابوبکر احمد بن نصر و پسرش ابوالحسین تاکید می‌کند که این دو به خط محقق می‌نوشتند که من آنها را دیده‌ام. یعنی ما در قرن چهارم هجری خطوط محقق و ریحان را داشتیم.

ابن ندیم که پژوهشگری موثق است، در بخش دیگری از کتاب خود نوشته: «در دولت عباسی، مردم به همان شیوه خط قدیم محقق می‌نگارند» و در ادامه اشاره کرده که در زمان حکومت فضل بن سهل سرخسی، که وزیر دستگاه مامون عباسی بود، اسم خط محقق موجود است.

وی در ادامه به کتاب راحة الصدور و آیة السرور نجم‌الدین راوندی که دویست سال بعد از ابن ندیم آمده، اشاره کرد که در آن به خطوط «ثلث و رقاع» و «نسخ و محقق» پرداخته و آن را سند دیگری در زمینه حضور خط محقق دانست. مترجم کتاب خوشنویسی اسلامی، در ادامه نمونه‌های موجود در موزه هنر اسلامی کوالالامپور و موزه هنر ترک و اسلامی استانبول را مورد بررسی قرار داد.

اهمیت سبک‌شناسی منطقه‌ای در شناسایی خطوط

«سبک‌شناسی منطقه‌ای اقلام مستدیر: سبک کاتبان کانون درباری غزنه در سده‌های پنجم و ششم هجری» عنوان مقاله‌ای بود که محمدرضا صحراگرد، عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خراسان، در این نشست به صورت برخط ارائه کرد. وی به نسخه‌های موجود میان سال‌های 400 هجری تا 700 هجری اشاره کرد و به اختلاف نظرهایی که در طبقه‌بندی و نام‌گذاری نسخ خطی و قرآن‌های میانه این سه سده وجود دارد، پرداخت.

صحرا گرد درباره این نسخ توضیح داد: ما هنوز درباره برخی از نسخ موجود و نام‌گذاری آثار و نوع خط به وحدت رویه نرسیدیم؛ زیرا در میانه این سده‌ها به آثاری برمی‌خوریم که دارای سبک‌های منطقه‌ای و بومی هستند و گرچه در برخی از نسخ، از شیوه ابن بواب پیروی شده، لیکن تفاوت‌هایی در آنها وجود دارد که به صورت محلی و منطقه‌ای در آثار قابل مشاهده است.

این پژوهشگر به معروف‌ترن اثر قرآنی متعلق به قرن 4 هجری به خط ابن بواب اشاره کرد و همزمان با آوردن نمونه‌هایی از نسخ مربوط به ری، نیشابور و ... به بررسی این خطوط و تغییراتی که به مرور زمان به‌وجود آمد، پرداخت. صحراگرد در ادامه به نمونه‌هایی از نسخ و کتیبه‌های موجود در نیمه قرن 5 هجری پرداخت که به خط ریحان، تحریر شده و ساختار هندسی و شیوه کتابت آن را در غزنی، عراق، نیمه شرقی ایران، هند و دیگر بخش‌ها بررسی کرد. او همچنین از اقلام مستدیر و مقور نام برد و با آورد نمونه‌هایی به تشریح آنها پرداخت.

رساله راوندی، راهنمای جامع شناسایی خطوط است

علیرضا هاشمی‌نژاد، پژوهشگر حوزه خوشنویسی، مقاله خود را درباره «دلالت‌های سبکی در قلم محقق» ارائه کرد. وی در ابتدا به رساله راوندی اشاره و خاطرنشان کرد: اگر رساله راوندی را مطالعه کنید، او درباره خطوط ریحان، محقق، نسخ و ثلث به صورت کامل صحبت کرده و به شباهت‌ها و تفاوت‌های این خطوط، پرداخته است.

وی در همین زمینه ادامه داد: رواندی درباره خط محقق نوشته؛ محقق، خطی مبسوط است. او به‌طور کامل و واضح به تقسیم‌بندی‌های خطوط و ویژگی‌های آنها پرداخته که با خوانش کتاب راوندی که راهنمای جامعی برای شناسایی خطوط است، ما می‌توانیم هریک از این خطوط را به طور کامل بشناسیم.

هاشمی‌نژاد که نگارش کتاب خط محقق را در دست دارد، در ادامه توضیحاتش، اضافه کرد: قرآن ابن بواب، نمونه کاملی از خط محقق را نشان می‌دهد که اساسا متعلق به قرن چهارم هجری است و این خط آنقدر به کمال رسیده که نشان می‌دهد از گذشته دورتری سرچشمه گرفته و اصولا اینکه ما خط محقق را از سده پنجم هجری در آثار خوشنویسی شده خراسان بدانیم، اشتباه است.

این پژوهشگر سپس به نمونه‌های نسخ خطی مانند قرآن ماوراء النهر و دیگر نمونه‌ها پرداخت و خط محقق و دیگر خطوط را در هریک از نسخ و طریقه نوشتاری آنها، توضیح داد.

نگاه داوران در مسابقات بین‌المللی، متناسب با سبک نوشتاری آن کشور است

محسن جدیدی، مقاله‌اش با عنوان «مروری بر روند خط محقق در خوشنویسی امروز جهان اسلام» پرداخت. وی در ابتدا به مسابقات بین‌المللی خوشنویسی ارسیکا که در کشور ترکیه برگزار می‌شود، اشاره و توضیح داد: کسانی که در مسابقات ارسیکا شرکت می‌کنند از حسیاست‌های آن نیز باخبرند. خوشبختانه خانم مریم نوروزی در خوشنویسی به سبک خط محقق دو سال پی‌درپی رتبه اول این مسابقه را کسب کرد. در این مسابقات دو طیف نگاه وجود دارد، یکی آنکه محقق باید شبیه ثلث امروز نوشته شود و دیگر اینکه محقق باید تابع خوشنویسی قدما باشد که طرفداران این دو نگاه هنوز هم نتوانستند یکدیگر را قانع کنند و باید ببینیم این مشکل از کجا سرچشمه گرفته است؟.
وی ادامه داد: بهترین نمونه خط محقق از آثار قدما، قرآن بایسنقری است. با تحقیق و بررسی روی این نسخه به جرأت می‌توان گفت؛ ما فقط و فقط یک نمونه از خط محقق را در این نسخه مشاهده می‌کنیم که به کمال نوشته شده است و اینقدر این سبک را خوب اجرا کرده که در هیچ نسخه دیگری نمی‌توان آن را یافت. البته که در پیش از یاقوت یا پس از آن، نسخ زیادی به خط محقق به نگارش درآمده، ولی نگارش خط محقق این نسخه، کاملا متفاوت است.
جدیدی با طرح پرسشی افزود: حال این سوال مطرح می‌شود، آیا باید محقق را به سبک بایسنقری اجرا کرد؟ یا به عنوان مثال نسخه دیگری، مانند نسخه احمد قره حصاری، که بارها و بارها بازنشر شده، می‌تواند سرمشق قرار گیرد که نسخه معتبرتر در ترکیه نداریم و به لحاظ قواعد کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند.
وی در ادامه به نسخ مختلف و نمونه‌هایی که در موزه‌های جهان موجود است، پرداخت و تفاوت و شباهت‌های نوشتاری خط محقق، ثلث و نسخ را در آنها مورد مقایسه تطبیقی قرار داد.

گزارش تصویری