یادداشت استاد محمدحسین حلیمی، هنرمند فرهیخته حوزه تجسمی، که به مناسبت بزرگداشت زنده‌یاد استاد صادق بریرانی در ویژه‌نامه‌‌ای به همین مناسبت منتشر شده بود، باز نشر شد.

محمدحسین حلیمی[1]

شوخی نرگس نگر که پیش تو بشکفت

برای این‌جانب مایۀ مباهات افتخار است تا که درباره مقام و مرتبت علمی و هنری استاد صادق بریرانی مطلبی بنویسم؛ البته کاری سخت و مسئولیتی سنگین است. چگونه می‌توان شأن و منزلت هنرمندی وارسته و توانا و جامع‌الاطراف را به‌سهولت بیان کرد؟ شخصیتی توانا با ویژگی اجتماعی و عرفانی که توانسته است در زندگی پُربرکت خود با تمام خصوصیات هنرمندی برتر و ماندگار و محترم و در خاطرۀ فرهنگی معاصر بدرخشد.

خوب است از عالَم خط و طرح‌اندازی در زوایای پنهانِ نوشته آغاز کنم که هنرمندان مدرن آن را شناخته و از آن برای خلاقیت‌های هنری خود بهره‌برداری کرده‌اند. استاد بریرانی یکی از اولین هنرمندان نواندیش ایرانی است که خط و نوشته را به‌صورت مدرن برای مفاهیم مورد علاقه‌اش انتخاب کرده است.

شاکله حروف و کلمات فارسی، به خودی خود، هر یک دارای مفهومی است و شکل‌های هندسی آن از نظر زیبایی‌شناسی دارای اعتبار تجسمی است. هنرمندانی که به راز و رمز آن آگاهی و تسلط دارند می‌توانند به‌صورت دوبُعدی یا سه‌بُعدی و حجم، در ترکیبی مفهومی با برخورداری از بیان و عملکرد فضا، اثر هنری خود را به وجود آورند.

این ویژگی کم‌وبیش شامل همه حروف و الفبای زبان‌هاست، اما در خطوط فارسی، بالأخص در نستعلیق و شکسته‌نستعلیق، از اعتباری دیگر و مزیتی متفاوت برخوردار است. خوش‌بختانه، هنرمندان معاصر ایرانی در هنرهای تجسمی در دهه‌های اخیر توانسته‌اند با نگاهی مدرن به این مسئله، در نقاشی‌خط، در طراحی گرافیک حروف، و حتی در آثار سه‌بُعدی و مجسمه‌سازی، موفقیت‌های قابل‌توجهی به دست آورند.

از جمله این هنرمندان استاد بریرانی است که آگاهی علمی و عملی طراحی گرافیک و نقاشی به او توانایی‌هایی داده تا بتواند در هر دو زمینه سیروسلوک کند و در گرافیک خط و طراحی انتزاعی حروف به نتیجه درخشان و خلق آثار ماندگار نائل شود و در این زمینه تابلوهایی ارزشمند به وجود آورد. به دست این هنرمند، حرکت سریع و پُرشتاب قلم‌موی آغشته به رنگ سیاه، و حرکت پیوسته و موزون آن، که عصاره شکلی جلوه‌های بصری خط‌نگاری را در صفحه به نمایش می‌گذارد، انعکاس اشعار عارفانه حافظ است که در فضای تجسمی سروده شده و در نتیجه، عالَم انتزاعیِ موسیقی، که با گوش جان شنیده می‌شود، به دست توانای نقاش، به عالَم انتزاعی تجسمی برگردانده می‌شود و در نتیجه، دو عالَم انتزاعی «موسیقی و تصویر» با هم پیوند می‌خورند و دنیای مکشوفه عارفانه و تغزلی هنرمند را خلق می‌کنند.

آثار نقاشی‌خطی که استاد بریرانی در این سبک و سیاق به وجود آورده‌اند آثاری دقیق و آگاهانه است. هنرمند با اِشراف علمی و هنری از عالَم خطاطی و خوش‌نویسی بهره برده است؛ مانند گروهی از هنرمندان مدرن غربی که آنان نیز در نیمه اول قرن بیستم با الهام و برداشت از خط و خوش‌نویسی و طراحی شرقی، ازجمله ایران و چین، آثاری تحت عنوان ترسیم به وجود آوردند که وجه آبستراکسیون آن غلبه دارد و از جمله جنبش‌های هنری قرن بیستم است که شرق مخزن اصلی آن است. بعد از همین دوره است که برخی هنرمندان نواندیش ایرانی نیز به هنگام برگزاری دوسالانه‌های نقاشی دهۀ 1340ـ1350 به ترسیم توجه داشتند و سپس گروهی از نقاشان، ازجمله حسین زنده‌رودی، فرامرز پیلارام، صادق تبریزی، منصوره حسینی، و سپس دیگر هنرمندان خوش‌نویس، متوجه ارزش‌های هنری نهفته در این زمینه شدند و جریان هنری باشُکوه و بسیار غنی نقاشی‌خط در هنر معاصر ایران را آغاز کردند.

زمینه دیگری از هنرنمایی استاد بریرانی آثار بی‌نظیر و هویت‌دار او در طراحی پوسترهای فرهنگی و هنری است. طراحی تخصصی گرافیکی و ترکیب‌بندی پوستر که غربی‌ها در نیمه دوم قرن نوزدهم از هنر طراحی و نقاشی شرق، به‌خصوص ژاپن، الهام گرفتند و آن را برای تبلیغات فرهنگی و اقتصادی، همچنین در آموزش هنری خود به کار بردند با عنوان گرافیک ژاپنیسم شناخته می‌شود. آن‌ها این طراحی را با امکانات تکثیر با چاپ‌های دستی رایج زمانه، به‌صورت لیتوگرافی (چاپ سنگی)، گراوور و سپس به‌صورت سیلک‌اسکیرین به کار بردند و با استفاده از روش طراحان مدرن و آوانگارد روسیه، گرافیک مدرن اروپایی را در فرانسه، آلمان، سوئیس، هلند، لهستان و برخی دیگر کشورها به وجود آوردند و با تکمیل آن، به‌صورت تعلیمات روشمند، آن را در نیمه اول قرن بیستم در مدارس هنری اروپایی به کار بردند که تا به‌وجودآمدن امکانات جدید داده‌ورزی و تسهیلات طراحی با کامپیوتر،‌ در مدارس هنری اروپایی، به‌خصوص در لهستان، فرانسه، سوئیس و آلمان، ادامه داشت.

استاد بریرانی یکی از اولین هنرمندان ایرانی است که به این زمینه گرافیک، که قبلاً در ایران رایج نبود، توجه کرد. او بعد از آموخته‌های تجربی خود در اروپا و آمریکا و سفرهایی به مراکز هنری غرب، ازجمله لهستان که از بسیاری جهات سرآمد گرافیک مدرن است، با طراحی مدرن گرافیک و پوستر به‌خوبی آشنا شد و با خلق پوسترهای مدرن فرهنگی، به‌خصوص درباره موضوعات متنوع هنرهای سنّتی، به‌صورت الگوهای مدرن پوستر، هنرمندان گرافیک معاصر ایران را با این نوع طراحی گرافیک آشنا کرد و همانند یگانه‌هنرمند نام‌آور ایران، زنده‌یاد مرحوم مرتضی ممیز، اصول طراحی پوستر را آموخت.

با توجه به آشنایی بریرانی با عالَم متنوع هنرهای سنّتی ایران و علاقه و توجهش به ارزش‌های هنری و فرهنگی سنّتی، آثار او با گزینه‌های مناسب بصری، که به نحوی استادانه طراحی گرافیکی شده‌اند، همچنان معتبر و به‌عنوان اسناد آموزش صحیحْ سرمشق طراحان گرافیک معاصر است. از این جهت، پیشگامی هنری او و فعالیت‌هایش در پیدایش گرافیک مدرن در ایران برای هنرمندان و اهالی فرهنگ همواره مطرح است. چاپ پوسترهای آقای بریرانی در کتاب سالانه سوئیس و مجلۀ سالانۀ مدرن پابلی‌سیتی[2] در انگلستان، در دهۀ 1350، دالّ بر این مطلب است.

اما اوج هنرنمایی استاد بریرانی هنگامی است که فن‌های چاپ دستی اختصاصی خود را به کار گرفته و مفاهیم عارفانه دریافتی خود را با شکل‌آفرینی و طراحی مسلط، در لحظات سیروسلوک عارفانه، به وجود آورده است. آن وقت است که خلاقیت‌های هنری او با طراحی ناب، با کمترین امکان رنگ‌آمیزی، تنها با سیاه و سفید، حتی بی استفاده از سایه‌روشن ایهام‌انگیز، به‌صورتی واضح و قاطع، به منصه ظهور رسیده و لحظات اوج دریافت‌هایش با جلوه‌های هنری دیدنی شده است. هنرمندان اصیل وقتی به مرتبه والای هنرمندی می‌رسند و تکامل می‌یابند همواره چون چشمه خروشان با الهامات هنری آثار بی‌نظیر شخصی به وجود می‌آورند. آخرین آثار استاد بریرانی، با انتخاب مفهومی عرفانی، همراه با سی مرغ، انفاق و انفس را در عوالم هنری طی کرده‌اند و با انسجام طراحی‌هایی که با قدرت مثال‌زدنی «در لحظه» شکل گرفته است با هم‌آوازی با مرغان به پرواز مکاشفه‌ای به‌سوی بارگاه سیمرغ درآمده‌اند. بریرانی به‌عنوان نگارگری حقیقت‌جو مراتب سیروسلوک با مرغان را به تصویر کشیده است.

نتیجه آثار این دوره، که اخیراً ابداع شده، قابلیت دارد تا دست‌به‌دست توسط هنرمندان توانای دیگر، در عوالم دوبُعدی و سه‌بُعدی تجسمی، شکل بگیرد و با مواد مناسب بیانگر در سطح و یا در حجم اجرا شود و به نمایش درآید.

روحیه عارفانه آقای بریرانی، با اندوخته‌های فرهنگی و هنر سنّتی ایران و به‌خصوص با اشتیاق به مفاهیم اشعار عارفانه شعرای نامی ایران، مانند حافظ، هنرمند را، که دارای علایق مدرن طراحی تجسمی است، ناخواسته در مسیر فضای تغزلی کشانده است که عالَمی مختص خود اوست.

او با استفاده از حداقل رنگ برای ایجاد خلوص در طراحی و پرهیز از عوامل فریبنده متعدد در طراحی، با رنگ سیاه، جلوه‌های فضایی هنر تغزلی خود را به وجود آورده است. در نتیجه، عالَم خالص و صریح آثار او پُر از مفاهیم هنری است که به گفته روان‌شناسانه پرویز مرزبان، آثارش به‌صورت عنصری گویا، به زبان رمز، از تنگناهای مرز و عادت درآمده است و اشتیاق آفرینندگی او به خط‌نگاری صوری با خوش‌نویسی الفبایی را با طراحی تجسمی، بیان کرده است.

شرح فعالیت‌های هنری و کسب افتخارات متنوع و بی‌شمار استاد بریرانی و عشق عمیق او به فرهنگ و تمدن ایران که در خلال فعالیت‌های او شکل گرفته بسیار است. راه‌اندازی مجله هنر و مردم که در زمان خود اولین مجله فرهنگی‌هنری بود با همت هنرمندانه آقای بریرانی صورت گرفت و او سال‌های متمادی به تهیه و تدوین و نشر این مجله می‌پرداخت و همکاری‌های او با اهالی فرهنگ و ادب و هنر یکی از دوره‌های پُرخاطرۀ علمی‌هنری ایشان است که اولین مجله هنری را از خود به یادگار گذاشته است.

مشاوره‌های هنری در برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری و تشخیص عالمانه‌اش برای حفظ میراث کهن هنرهای سنّتی ایران ستودنی است و نقش او در اشاعه هنر از اقدامات بسیار مهم او در زندگی هنری‌اش است. او در بخش آموزش هنر نیز استادی متبحر و آگاه، و راهنمایی خیراندیش برای دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا بوده است. محضر خاطره‌انگیزش مغتنم بوده و زمینه تأثیرگذاری در فرهنگ و هنرهای سنّتی را فراهم کرده است. به‌طور کلّی، خدمات هنری او در محافل فرهنگی و اشاعه هنر از اقدامات بسیار مهم اوست.

شرح تمام فعالیت‌های هنری شخصی او و کسب افتخارات متنوع و بی‌شمار استاد بریرانی مقدور نیست، اما همه آن‌ها نشان از عشق او به سرزمین و پهنۀ بزرگ ایران و فرهنگ و هنرهای سنّتی و سرافرازی آن دارد.

سایة پُرمِهر هنرمندانة فرزانه‌استاد صادق بریرانی همواره بر دوام باد!

شهریور 1401

[1]. عضو پیوستۀ فرهنگستان علوم

[2]. Modern Publicity Annual Magazine

*انتخاب عکسِ خبر از وبگاه استاد بریرانی